Σημειώσεις Κεφαλαίου 10

[←1]

Anna Akerhjelm, Ημερολόγιο (Dagbok) στον Laborde, Athènes, II, 314-15 και Documents, σελ. 272-73, εγγραφή με ημερομηνία 15 Σεπτεμβρίου 1687 και πρβλ. Beregani, II, βιβλίο vi, σελ. 305 και εξής.

[←2]

Για την τουρκική κατάληψη τού Νεγκροπόντε πρβλ. Setton, II, 300-3. Σε εγγραφή στο ημερολόγιό της με ημερομηνία 19 Αυγούστου 1687, η Anna Akerhjelm μάς πληροφορεί ότι ο στρατιωτικός διοικητής Όττο Βίλελμ φον Κένιγκσμαρκ είχε σκεφτεί να κόψει κανάλι μέσω τού Ισθμού τής Κορίνθου, για να χωρίσει τον Μοριά από την ηπειρωτική Ελλάδα και να μετακινήσει τα στρατεύματα από το νερό από τον ένα κόλπο στον άλλο, «αλλά η Εξοχότητά του, όταν πείστηκε ότι αυτό δεν ήταν τόσο εύκολο όσο είχε φανταστεί, αποφάσισε να σταλούν τα στρατεύματα από τη στεριά στον άλλο κόλπο» [Journal, στο Laborde, Athènes, II, 306-9 και Documents, σελ. 264-67]. Ο Massimlliano Pavan, L’Avventura del Partenone, Φλωρεντία, 1983, σελ. 185 τοποθετεί λανθασμένα την τουρκική κατάκτηση τού Νεγκροπόντε στο 1540.

[←3]

Τα πρακτικά συνεδρίασης τού πολεμικού συμβουλίου στις 17 Σεπτεμβρίου 1687 υπάρχουν στο Archivio di stato di Venezia, (ASV), Senato, Provveditori da terra e da mar, Filza 1120: Armata, capitan general, da 20 Settembre (στην πραγματικότητα από τις 17) 1687 sin 19 Maggio 1688: Francesco Morosini. Cavalier, Procurator, χωρίς αρίθμηση σελίδων] και πρβλ. Laborde, Athènes,, II, 122-26 και Documents, σελ. 155-59.

Οι Τούρκοι είχαν προσθέσει «σε αυτή την περιτείχιση» (το 1686;) κατεδαφίζοντας τον μικρό ναό τής Αθηνάς Νίκης στη νοτιοδυτική γωνία τής Ακρόπολης και ενσωματώνοντας τις πέτρες στον δυτικό προμαχώνα που κάλυπτε την προσέγγιση προς το φρούριο. Όταν ο προμαχώνας αφαιρέθηκε από τον Λούντβιχ Ρος και τον αρχιτέκτονα Έντουαρντ Σάουμπερτ το 1835-1836, όπως γνωρίζει κάθε φοιτητής τής ελληνικής ιστορίας, οι πέτρες βρέθηκαν και ο ναός ξαναστήθηκε στα παλιά του θεμέλια. Όμως, λόγω τής ελαττωματικής ανοικοδόμησης, ο ναός τής Αθηνάς Νίκης χρειάστηκε να ξαναχτιστεί το 1935-1940. Adolf Michaelis, Der Parthenon, Λειψία, 1871, σελ. 88. Martin L. D’Ooge, The Acropolis of Athens, Νέα Υόρκη, 1908, σελ. 192-95. Ida Thallon Hill, The Ancient City of Athens: Its Topography and Monuments, Λονδίνο, 1953, σελ. 164-65.

[←4]

ASV, Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 1120, αναφορά γραμμένη «πάνω στη γαλέρα, στον κόλπο τής Αίγινας, στο στενό τής Κορίνθου, στις 20 Σεπτεμβρίου 1687 τού νέου ημερολόγιου» (di galera, Golfo d’ Egena, stretto di Corinto, 20 Settembre 1687 s[til] n[ovo]) και υπογεγραμμένη από τον Μοροζίνι και πρβλ. Laborde, Athènes, II. 126-31 και Documents, σελ. 159-63.

[←5]

Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 1120, αναφορά επίσης γραμμένη «πάνω στη γαλέρα, στον κόλπο τής Αίγινας, στο στενό τής Κορίνθου, στις 20 Σεπτεμβρίου 1687 τού νέου ημερολόγιου» (di galera, Golfo d’Εgena, stretto di Corinto, 20 Settembre 1687 s[til] n[ovo]) και υπογεγραμμένη από τον Μοροζίνι. Για τις εν λόγω αμοιβές βλέπε Laborde, Athènes, II, 97, 119, 275 και Documents, σελ. 232, για το οποίο σημειώστε επίσης Locatelli, I, 354, Beregani, II, βιβλίο vi, σελ. 300 και Arrighi, (1749), σελ. 343-44.

[←6]

Για το μέγεθος των ενετικών δυνάμεων, σημειώστε James M. Paton (επιμ.), The Venetians in Athens (1687-1688), από την «Ιstoria» τού Cristoforo Ivanovich, Καίμπριτζ, Μασσ., 1940, σελ. 9. 67. Οι Laborde, Athènes, ΙΙ, 133 και William Miller, «The Venetian Revival in Greece», στο Essays on the Latin Orient, Καίμπριτζ, 1921, ανατυπ. Άμστερνταμ, 1964, σελ. 406 ακολουθούν και οι δύο τον Alessandro Locatelli, Raccοnto historico della veneta guerra in Levante, 2 τόμοι σε 1, Κολωνία, 1691, ΙΙ, 3, θέτοντας το μέγεθος τού στρατού τού Μοροζίνι σε 9.880 πεζούς και 871 ιππείς. Για τη βιβλιογραφία που έχει σχέση με την ύστερη μεσαιωνική και πρώιμη σύγχρονη ιστορία τής Αθήνας πρβλ. K.M. Setton, Catalan Domination of Athens, αναθ. εκδ., Λονδίνο, 1975, σελ. 261-301 (και στο παρόν πλαίσιο), σελ. 297 και εξής και βλέπε ιδιαίτερα τις σημειώσεις τού Ρaton στη δική του έκδοση τού Cristoforo Ivanovic (που αναφέρεται πιο πάνω), καθώς και το έργο του Mediaeval and Renaissance Visitors to Creek Lands (Πρίνστον, 1951). Οι δύο λεπτοί τόμοι τού Ρaton είναι πολύτιμοι. Σημεώστε επίσης το ελκυστικό βιβλίο τού Massimiliano Pavan, L’Avventura del Partenone: Un Monumento nella storia, Φλωρεντία, 1983 και τη συνοπτική έρευνα τού Peter Topping , «Venice’s I.ast Imperial Venture». Proceedings of the American Philosophical Society , CXX-3 (1976), 159-65.

[←7]

Paton, The Venetians in Athens, σελ. 10.

[←8]

Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 1120, πρακτικά συνεδρίασης τού πολεμικού συμβουλίου χρονολογούμενης «στο Πόρτο Λεόνε [Πειραιά] στις 29 Σεπτεμβρίου 1687 τού νέου ημερολόγιου» (1687, 29 Settembre stil novo, porto Lion):

«Με μειωμένη τάξη, κλπ, σε αυτή τη ναυαρχίδα γαλέρα, στους υπογράφοντες εξοχώτατους κύριους, οι οποίοι με αποφασιστική και συμβουλευτική ψήφο συγκροτούν επί τού παρόντος το πολεμικό συμβούλιο, ο επιφανής και εξοχότατος κ Φραγκίσκος Μοροζίνι, ιππότης, επίτροπος, γενικός διοικητής, μίλησε ως εξής:	(Ridotti d’ordine, etc., in questa galera capitana generalitia gl’infrascritti illustrissimi signori che col voto deliberativo e consultivo al presente formano la consulta di guerra, l’illustrissimo et eccellentissimo Signor Francesco Morosini, cavalier, procurator, capitan general, così disse:
Στο σύντομο χρονικό διάστημα των οκτώ ημερών που χρησιμοποιήθηκαν για την κατάληψη τής Αθήνας, έχουμε πετύχει, χάρη στη Θεία Πρόνοια, την παράδοση τού ίδιου τού φρουρίου με δόξα παντοτινά μεγάλη των όπλων μας. Φαίνεται ότι η ηρεμία αυτού τού καθαρού καιρού, σε αντίθεση με τις άλλες ζοφερές και βροχερές περιόδους αυτών των τελευταίων εβδομάδων, μάς προσφέρει το κίνητρο να εξετάσουμε κατά πόσον πρέπει να επιδιώξουμε κάποια άλλη σημαντική και κερδοφόρα επιχείρηση. Στην παρούσα περίοδο τής επιτυχίας ίσως δεν πρέπει να χάνουμε εντελώς από τα μάτια μας πιθανή απόπειρα κατά τού Νεγκροπόντε, ιδιαίτερα υπό το πρίσμα τής παρούσας κατάπληξης τού σερασκέρη, που επέτρεψε σε αυτό το ήδη λυπηρά συντριμμένο οχύρωμα να χαθεί παταγωδώς, χωρίς να έχει την καρδιά να προσπαθήσει να το βοηθήσει.	Nel breve giro d’ otto giorni implegati all’espugnatione d’Atene conseguitasi, mercè alla Divina Providenza, la resa della fortezza medesima con gloria sempre maggiore di quest’ armi, pare che la tranquillità de’ tempi sereni a differenza degl’ altri sinistri e piovosi corsi nelle settimane passate porga eccitamento di pensare se si debba prosseguir ad alcun’altra operatione di proficuo rimarco, e forse anco nella presente prosperità a non perder totalmente di vista qualche attentato sopra Negroponte, attesa massime l’attual costernatione del seraschier, che lasciò miseramente perire questo già debellato recinto senza haver cuore di soccorrerlo.
Συγκαλώντας όμως την παρούσα συνεδρίαση, μοναδικό μου κίνητρο ήταν ο ζήλος για το κοινό καλό, καθώς δεν έχω καταλήξει σε καμία εκ των προτέρων απόφαση για το είδος τής συγκεκριμένης επιχείρησης που θα σάς πρότεινα. Θέλω λοιπόν να μελετηθεί και να αξιολογηθεί η πιο χρήσιμη και σκόπιμη απόφαση με σοφία και ενδελεχείς συζητήσεις, ως προς το τι μάς επιτρέπει να κάνουμε η εποχή (πλησίαζε ο χειμώνας), προκειμένου να τερματίσουμε αυτή την τόσο τυχερή και δοξασμένη εκστρατεία με την προσθήκη νέων και ευτυχών γεγονότων.	Io però nel convocar di presente questo congresso col solo motivo zelante del publico bene, come non mi son preffisso di proporle qual si sia positiva intrapresa, così ho desiderato che sia con savii e maturi dibattimenti ponderata e discussa la più utile e conferente risolutione, a cui permettesse il tempo di potersi ancora dar di mano per chiudere con nuovi aggregati di felicissimi eventi il fine di sì fortunata e celebre campagna.
Με τη σταθερότητα των σταθμισμένων επιπτώσεων και των ζωντανών επιχειρημάτων, έχοντας εξετάσει καλά κάθε σημείο τού σημαντικού αυτού θέματος που πρέπει να αντιμετωπιστεί, θεωρήθηκε ότι αυτό που πραγματικά ενδιαφέρει έναν ηγέτη για τα κύρια πλεονεκτήματα τής παρούσας ευνοϊκής συγκυρίας είναι να μην εγκαταλειφθεί η επιχείρηση τού Νεγκροπόντε, η οποία θα γίνει πιο επίπονη και δύσκολη. Ομοίως από την άλλη πλευρά αντιλαμβανόμαστε βαρύ το εμπόδιο τής εποχής, που δεν υπόσχεται σταθερά ευνοϊκές συνθήκες, μαζί και τη σθεναρή αντίσταση, έχοντας να αντιμετωπίσουμε φρουρά 5.000 μαχητών χωρίς τη δύναμη επικουρίας, που πρόκειται να βάλει στη μάχη ο σερασκέρης, ενώ το δικό μας στρατόπεδο δεν θα έχει περισσότερους από οκτώ έως εννέα χιλιάδες άνδρες, συμπεριλαμβανομένης και τής πολιτοφυλακής των πλοίων, και χωρίς τον αντίλογο εκείνων που συνήθως απουσιάζουν από τούς λόχους, αποφασίζεται επομένως ομόφωνα, πριν από την άφιξη, ότι απαιτείται κατ’ ιδίαν συζήτηση τού εξοχώτατου κύριου γενικού διοικητή με τον εξοχώτατο στρατηγό κύριο Κένιγκσμαρκ, προκειμένου να εξεταστούν με ακρίβεια οι προθέσεις του για εκείνο που πρέπει να γίνει μετά, ενώ δεν διαφωνούν με εκείνους που μίλησαν για επίθεση, να ωριμάσει και να σταθεροποιηθεί σε συνεδρίαση με τη δική του παρέμβαση και των άλλων στρατηγών το αποφασιστικό αυτού τού πολύ σοβαρού ζητήματος, που αξίζει να είναι με όλη την ένταση ισορροπημένος και πλήρης.	Con sodezza de pesati rifflessi e di vive ragioni, ben essaminato ogni punto sopra la materia importante, di che si tratta, fu considerato che quanto veramente militan per un capo degl’essentiali vantaggi nella presente favorevol congiontura per non abbandonar l’impresa di Negroponte, che si farà sempre più ardua e difficile, così dall’altro canto s’apprese per gagliardo l’ostacolo della staggione, che non promette stabilità de tempi propitii, e l’ oppositione insieme vigorosa d’haver a contender con un pressidio di 5 m. combattenti senza il soccorso, che fosse per introdurvi il seraschier, quando il nostro accampamento non sarebbe maggiore di otto in nove mille huomini, compresa la militia delle navi, e senza il dibattimento di quei che d’ordinario mancano dalle fattioni, s’ è perciò d’unanime sentimento rissolto prima di devenire a qual si sia deliberatione che dall’ eccellentissimo signor capitan general sia tenuto nel proprio stesso particolar discorso coll’ eccellentissimo signor general Konismarch a fine di scandagliar il preciso delle sue intentioni per doversi poi doppo, mentre non dissenttisse egli dall’attentato predetto, maturare e stabilire in nuova sessione col suo intervento e degl’altri generali il decisivo di questo gravissimo punto, che merita d’esser con tutta la pesatezza equilibrato e concluso.
Φραντσέσκο Μοροζίνι, ιππότης, επίτροπος, γενικός διοικητής. Τζιρολάμο Γκαρτσόνι, επιστάτης τού στόλου. Πιέτρο Κουρίνι, έκτακτος διοικητής των γαλεασών. Αγκοστίνο Σαγκρέντο, διοικητής των γαλεασών. Μπενέττο Σανούντο, διοικητής τού Κόλπου. Κάρλο Πιζάνι, διοικητής [των γαλερών] των καταδίκων. Τζόρτζι Έμο, επίτροπος τού στόλου».	Francesco Morosini, cavalier, procurator, capitan general. Gierolamo Garzoni, proveditor d’armata. Pietro Querini, capitan estraordinario delle galeazze. Agostin Sagredo, capitan delle galeazze. Benetto Sanudo, capitan di Golfo. Carlo Pisani, governator de’ condannati. Zorzi Emo, commissario d’armata).

Το έγγραφο αυτό είναι χρονολογημένο λάθος στις 27 Σεπτεμβρίου (1687) στον Laborde, Athènes, II, 163-65, ο οποίος παρέχει μάλλον ελαττωματικό κείμενο, το οποίο επαναλαμβάνεται, επίσης χρονολογημένο λάθος, στα Documents, σελ. 164-66.

[←9]

Πρακτικά συνεδρίασης τού πολεμικού συμβουλίου στις 2 Οκτωβρίου 1687 στο Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 1120, χωρίς αρίθμηση σελίδων (όπως πάντοτε σε αυτόν τον «φάκελλο») και πρβλ. Laborde, Athènes, II, 167-71 και Documents, σελ. 166-70.

[←10]

Σε αυτή την αναφορά τής 10^ης Οκτωβρίου ο Μοροζίνι αποδίδει σαφώς στον Μουτόνι την «τυχερή βολή» που κατέστρεψε τον Παρθενώνα:

«Στη συνέχεια, με τη συνεχή εκτόξευση βομβών, που πυροδοτούσε ο επιτηρητής κόμης τού Σαν Φελίτσε, στο εσωτερικό τού βάρβαρου τόπου, είχαμε την ευχαρίστηση, μεταξύ άλλων, να δούμε να πέφτει το απόγευμα τής 26ης τού μηνός μια τυχερή βολή…».

(Col getto poi delle bombe continuatosi a flagellar dal sopraintendente Conte di S. Felice l’interno del barbaro luogo, s’hebbe il contento di vederne fra le altre a cader una la sera di 26 con fortunato colpo…)

Κάποιος ταγματάρχης Σομπιεβόλσκυ, στην περιγραφή του για το σύνταγμα τής Έσσης στην Αθήνα, λέει ότι η μοιραία βολή προερχόταν από υπολοχαγό από το Λύνεμπουργκ, σε κάποιο από τα τρία συντάγματα τού Μαξ Βίλελμ [πρβλ. Adolf Michaelis, Der Parthenon, Λειψία, 1871, σελ. 346, αριθ. 18]. O Φλωρεντινός εκπρόσωπος στη Βενετία Ματτέο ντελ Τέλια φαίνεται ότι αποδίδει τη βολή στον φίλο του Ρινάλντο ντε λα Ρούε, ο οποίος σκοτώθηκε αργότερα στο Νεγκροπόντε στα μέσα Σεπτεμβρίου 1688 [Paton, Mediaeval and Renaissance Visitors to Creek Lands (1951), σελ. 125-26, 128]. Έχει αποδοθεί και σε άλλους αυτή η βολή, η οποία θα ακουγόταν σύντομα σε ολόκληρο τον κόσμο, για το οποίο βλέπε T.E. Mommsen , «The Venetians in Athens and the Destruction of the Parthenon in 1687». American Journal of Archaeology , XLV (1941), 544-56, ιδιαίτερα σελ. 549 και εξής. Όπως όμως σημειώνει ο Mommsen, η περιγραφή τού Σομπιεβόλσκυ φαίνεται πειστική, αν και γενικά υπέυθυνος για το πυροβολικό ήταν ο Μουτόνι.

Ο κανονιοβολισμός τής Ακρόπολης από τον Μουτόνι υποβλήθηκε σε πολλές και σκληρές επικρίσεις ως σπάταλος και ανίκανος (il conceto della sua pocca habilità e la credenza ch’habbia più parole che fatti). O Μοροζίνι υπερασπιζόταν συνεχώς τον Μουτόνι, με τον οποίο ο φον Κένιγκσμαρκ είχε δυσαρεστηθεί και θυμώσει. Μάλιστα, σύμφωνα με (κάπως ανακριβή) σύγχρονη περιγραφή, ο φον Κένιγκσμαρκ απομάκρυνε τον Μουτόνι από τη διοίκηση τού πυροβολικού, προκειμένου να τον αντικαταστήσει με άλλο πυροβολητή (τον πυροβολητή από το Λύνεμπουργκ τού Σομπιεβόλσκυ;), ακριβώς τη στιγμή που η «τυχερή βολή» ανάφλεξε το ημερήσιο απόθεμα πυρίτιδας, το οποίο Τούρκοι αποθήκευαν στον Παρθενώνα:

«O Κένιγκσμαρκ απομάκρυνε τον επιτηρητή των όλμων και τον αντικαθιστούσε με άλλο πυροβολητή, αλλά τη στιγμή που θα γινόταν η παράδοση, ρίστηκε μια βόμβα από ιδιοτροπία και χωρίς κανόνα πάνω στον ναό τής Παλλάδας στο Φρούριο και έβαλε φωτιά σε πολλή πυρίτιδα, την οποία απέθεταν κάθε μέρα σε εκείνο το μέρος [αν αληθεύει]. Η ζημιά ήταν μεγάλη και υπήρχε ακόμη μεγάλος κίνδυνος να πάρει φωτιά και το μεγάλο απόθεμα που βρισκόταν πολύ κοντά [αν αληθεύει, αλλά η φωτιά θα κρατούσε για δύο πλήρεις ημέρες], ενώ πολύ μεγάλος ήταν ο φόβος των κατοίκων, που παρέμεναν σε μεγάλη σύγχυση, όπως μπορεί να φανταστεί κανείς…».

(Il Chinismarch gli levò la sopraintendenza al mortari con sostituirli un altro bombista, ma nel punto ch’era per farne la consegna una bomba getata a capricio e senza regola andò a cadere sul tempio di Palade dentro alla Fortezza, e diede il fuocco a molta polvere che per giornaliero deposito tenevano in quel locco. Il danno fu molto, e fu grande anco il pericolo che prendesse fuocco anche il gran deposito ch’era pocco distante, e grandissimo fu il timore degl’habitanti, che restarono con molta confusione, come può figurarsi …)

Relatione dell’operato dall’armi Venete doppo la sua partenza da Corinto e della presa d’Atene, επιμ. Σπυρίδων Π. Λάμπρος, «Δύο εκθέσεις περὶ Αθηνῶν περὶ τὰ τέλη τοῦ Δεκάτου Ἑβδόμου Αἰῶνος», Δελτίον τῆς Ἱστορικῆς καὶ Ἐθνολογικῆς Ἑταιρείας τῆς Ἑλλάδος, V (Αθήνα, 1897), 223 και πρβλ. Laborde, II, 145-46, σημείωση, που παρέχει επιλογές από εκσυγχρονισμένο κείμενο τού χειρογράφου στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη, It. VII, 656 (7791), φύλλα 102-4.

Για τα προβλήματα που παρουσιάζει αυτή η Relatione, βλέπε T.E. Mommsen , «The Venetians in Athens and the Destruction of the Parthenon in 1687». σελ. 549 και εξής, ο οποίος φαίνεται ότι δεν είχε πρόσβαση στη μεταγραφή τού πρωτοτύπου από τον Λάμπρο. Η δεύτερη «περιγραφή των Αθηνών», την οποία ο Λάμπρος, Δελτίον , V, 225-27 έχει δημοσιεύσει από το ίδιο χειρόγραφο [MS. Marc. It. VII, 656 (7791), φύλλα 104-106)], αποτελεί ιστορικο-αρχαιολογική έρευνα τής πόλης κατά τον ύστερο 17^ο αιώνα. Έχει κάποιο ενδιαφέρον, αλλά μικρή αξία.

[←11]

Ο Cristoforo Ivanovich, Istoria della Lego Ortodossa contra il Turco, επιμ. J. M. Paton (1940), σελ. 11 τοποθετεί την τουρκική επιδρομή τα χαράματα τής 28^ης Σεπτεμβρίου και λέει ότι τη δύναμη επικουρίας τού εχθρού αποτελούσαν 2.000 ιππείς και 1.000 πεζοί στρατιώτες.

[←12]

Η παράθεση προέρχεται από την αναφορά τού Μοροζίνι στις 10 Οκτωβρίου (βλέπε την επόμενη σημείωση), η οποία φαίνεται ότι είχε υπάρξει διαθέσιμη στον συγγραφέα τής Vera e distinta relatione dell’acquisto della città e fortezza d’Athene fatto dall’armi della Serenissima Republica di Venetia sotto la valorosa diretione dell’illustrissimo et eccellentissimo Signor Francesco Morosini…, Βενετία, 1687, η οποία δημοσιεύθηκε από τον Antonio Pinelli, stampator ducale:

«…Για διάρκεια οκτώ ημερών συνέχιζαν με τα κανόνια και με τη ρίψη βομβών να καταστρέφουν το εσωτερικό [της Ακρόπολης] και να ανάβουν φωτιές και μια από αυτές τις βόμβες, που έπεσε πάνω σε απόθεμα πυρίτιδας, σκότωσε πολλούς εχθρούς μέσα σε καθολική σύγχυση. … Πραγματοποιήθηκε ύστερα από πέντε μέρες η έξοδος των ανθρώπων, που ήσαν περίπου τρεις χιλιάδες και μεταξύ αυτών των πεντακόσιοι έως εξακόσιοι ένοπλοι, ενώ μεταφέρθηκαν στη Σμύρνη με περισσότερα από πέντε πλοία. Όμως περισσότεροι από τριακόσιους από αυτούς, από το σώμα τής ίδιας φρουράς, εμπνευσμένοι από το αληθινό φως τού ουρανού, θέλησαν να παραμείνουν, για να ξεπλύνουν την ακαθαρσία τής ψυχής με τα νερά τού βαπτίσματος!»

(…Per il corso di otto giorni si continuò con il cannone e con il fulmine delle bombe a daneggiar l’interno et accender il fuoco, et una di esse caduta in un deposito di polvere uccise molto numero di nemici con universale confusione. … Si effettuò doppo cinque giorni l’uscita delle genti in numero di circa tre mille, e tra questi cinque in sei cento huomini d’armi, e sopra cinque bastimenti furono fatti trasportar a Smirne. Oltre di essi però altri trecento del corpo dello stesso pressidio inspirati dal vero lume del Cielo volsero trattenersi per mondare l’impurità dell’anime con l’acque del santo battesimo!).

Για την είσοδο των ενετικών δυνάμεων στην Αθήνα, την καταστροφή τού Παρθενώνα και την παράδοση των Τούρκων, σημειώστε Locatelli, II, 2-9, που λέει ότι οι Μοροζίνι και φον Κένιγκσμαρκ αποβίβασαν 9.880 πεζούς και 871 ιππείς στον Πειραιά προκειμένου να πάρουν την πόλη [πρβλ. πιο πάνω, σημείωση 6]. Για την ενετική κατάληψη τής Αθήνας πρβλ. επίσης Beregani, II, βιβλίο vii, σελ. 335-39, Graziani, Francisci Mauroceni… gesta (1698), σελ. 334-39 και Arrighi, De vita et rebus gestis Francisci Mauroceni (1749), βιβλίο iv, σελ. 345-49.

Προς το τέλος τού 1687 μπορούσε κανείς να αγοράσει επίσης στη γέφυρα τού Ριάλτο στη Βενετία αντίγραφο τής Relatione delle cose più curiose ed antiche che si ritrovano in vicinanza di Atene, την οποία είχε παραγάγει ο Antonio Bosio στη Σάντα Μαρία Φορμόζα. Το τελευταίο αυτό φυλλάδιο είχε προφανώς γραφεί από τον Ρινάλντο ντε λα Ρούε, για τον οποίο βλέπε Paton, Mediaeval and Renaissance Visitors to Greek Lands (1951), σελ. 84, σημείωση 1, 126 και 150-54, όπου αναπαράγεται το φυλλάδιο. Ο Paton χρησιμοποίησε το αντίγραφο στη Φλωρεντία. Εγώ πρωτοσυνάντησα αυτό το κείμενο στη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη στη Βενετία.

[←13]

Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 1120, αναφορά γραμμένη «στη γαλέρα, στο Πόρτο Λεόνε, 10 Οκτωβρίου 1867, νέο ημερολόγιο» (di galera, porto Lion, 10 Ottobre 1687, s[til] n[ovo]) και υπογραφόμενη από τον Μοροζίνι και πρβλ. Laborde, Athènes, II, 157-61, χρονολογημένη λάθος στις 4 ή 5 Οκτωβρίου και Documents, σελ. 170-73, επίσης χρονολογημένη λάθος, μεταγραμμένη από κακό αντίγραφο και ατελής και στα δύο έργα τού Laborde]. Η αναφορά αυτή δημοσιεύθηκε με τη σωστή ημερομηνία από τούς Nicolò Varola και Francesco Volpato, Dispaccio di Francesco Morosini, capitano generale da mar, intorno al bombardamento ed alla presa di Atene, l’anno 1687, Βενετία, 1862 (per le nozze Morosini-Costantini), από το αντίγραφο των Dispacci del Capitan Generale Francesco Morosini, 31 Maggio 1686-19 Maggio 1688 στη Biblioteca Correr (Βενετία), MS. Correr, I, 299 (Colloc. 772), για το οποίο πρβλ. Adolf Michaelis, Der Parthenon, Λειψία, 1871, σελ. 345-46 και Paton, The Venetians in Athens, σελ. xii] με τις παραπομπές στο ίδιο, σελ. 71, 76, 82, 89, 99, ενώ για την καταστροφή τού Παρθενώνα σημειώστε Michaelis, ό. π., σελ. 345-47 και Paton, σελ. 69-71. Μη έχοντας λάβει υπόψη την εργασία των Varola και Volpato καθώς και τις σημειώσεις στον Michaelis και τον Paton, ο Pavan χρονολογεί επίσης την εν λόγω αναφορά στις 4-5 Οκτωβρίου στο L’Avventura del Partenone (1983), σελ. 171, 174. Kαθώς ο Mommsen στο Am. Journ. Arch., XLV (1941), 548, τοποθετεί τη δεύτερη αναφορά τού Μοροζίνι (της 11^ης Οκτωβρίου) «μια περίπου βδομάδα ύστερα από την πρώτη περιγραφή [της 29^ης Σεπτεμβρίου] τής κατάκτησης τής Αθήνας», χρονολογεί και αυτός λάθος το κείμενο στις 4-5 Οκτωβρίου. O Damerini, Morosini (1929), σελ. 259-60 έχει τη σωστή ημερομηνία (10 Οκτωβρίου 1687).

Για την πολιορκία και την κατάληψη τής Αθήνας σημειώστε, μεταξύ των διάφορων φιλολογικών πηγών τής εποχής, Francesco Muazzo, Storia della guerra tra li Veneti e Turchi, Bibl. Nazionale Marciana, MS. Ital. VII, 172 (8187), βιβλίο iii, φύλλα 54-56, ο οποίος τοποθετεί την καταστροφή τού Παρθενώνα στις 27 Σεπτεμβρίου και Michele Foscarini, L’Istoria della Repubblica veneta, στο Degl’Ιstorici delle cose veneziane, X (Βενετία, 1722), 250-51. Στις 18 Οκτωβρίου η Anna Akerhjelm έγραφε στον αδελφό της Samuel Mansson «πόσο απεχθής ήταν για την εξοχότητά του (φον Κένιγκσμαρκ) η καταστροφή τού ωραίου ναού που υπήρχε για τρεις χιλιάδες χρόνια [!] και ο οποίος ονομάζεται ναός τής Αθηνάς, αλλά μάταια. Οι βόμβες είχαν τα αποτελέσματά τους και έτσι ποτέ πια στον κόσμο δεν θα είναι δυνατό να επισκευαστεί ο ναός» [Laborde, Athènes, ΙΙ, 276-77 και Documents, σελ. 234-35].

[←14]

Ως παράδειγμα των πολλών μικρών αλλά (νομίζω) παραπλανητικών λαθών στις αναφορές τού Μοροζίνι τις οποίες χρησιμοποίησε ο αντιγραφέας τού Laborde, βρίσκουμε ότι «εικοσιδύο ήταν οι σκλάβοι και σαρανταμία οι σκλάβες που πάρθηκαν από τον άρχοντα Κένιγκσμαρκ» (ventidue furono li schiavi e quaranta una le schiave prese dal Signor Konismarch) [Athènes, II, 162 και Documents, σελ. 174]. Όμως στην πραγματικότητα το εν λόγω απόσπασμα εμφανίζεται στην πρωτότυπη υπογεγραμμένη αναφορά ως «εικοσιδύο ήσαν οι Μαυριτανοί και σαρανταμία οι μαύρες που μού έστείλε ο άρχοντας Κένιγκσμαρκ…» (venti due furno li Mori e quaranta una le nere inviatemi dal Signor Konismarch…) [παραπομή στη σημείωση 16]. Αν και κάποιοι εκσυγχρονισμοί τής ορθογραφίας είναι προφανείς στα κείμενα που δημοσιεύονται στα δύο έργα τού Laborde, δεν έχω ιδέα γιατί να έχουν γίνει τέτοιες αλλαγές, όπως εκείνη που βρίσκουμε στην παρούσα περίπτωση.

[←15]

Για τα διάφορα αναφερόμενα σκάφη βλέπε Dizionario di marina medievale e moderna, Ρώμη, Reale Accademia d’ltalia, 1937.

[←16]

Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 1120, αναφορά γραμμένη «πάνω στη γαλέρα, στο Πόρτο Λεόνε, στις 11 Oκτωβρίου 1687 τού νέου ημερολόγιου» (di galera, porto Lion, 11 Ottobre 1687, s[til] n[ovo]) και υπογραφόμενη από τον Μοροζίνι και πρβλ. Paton, The Venetians in Athens (1940), σελ. 48-55, 98-99. Ένα συνημμένο στην αναφορά τής 11^ης Οκτωβρίου, χρονολογημένο «στις 6 Oκτωβρίου 1687 τού νέου ημερολόγιου στο Πόρτο Λεόνε» (1687 a dì 6 Ottobre s[til] n[ovo], porto Lion), παρέχει «Σημείωση για το πυροβολικό που βρέθηκε στο φρούριο τής Αθήνας, το οποίο κατακτήθηκε από τα ένδοξα όπλα τής Γαληνοτάτης Δημοκρατίας τής Βενετίας» (Nota degl’arteglieria rittrovata nella fortezza d’Attene acquistata dall’armi gloriose della Serenissima Republica di Venezia). Ο κατάλογος περιλαμβάνει βόμβες, κανόνια, κολουμπίνες και φαλκονέτα.

O Francesco Muazzo, Storia della guerra tra li Veneti e Turchi, στη Bibl. Nazionale Marciana, MS. It. VII, 172 (8187), βιβλία i-ii, φύλλα 1-43, έχει καλύψει τον πόλεμο στη Δαλματία μέχρι «την κατάληψη τού Καστέλ Νουόβο» (l’acquisto di Castel Nuovo). Για τη σταδιοδρομία τού Τζιρολάμο Κορνέρ σημειώστε την περιγραφή που παρέχεται από τον R. Derosas στο Dizionario biografico degli Italiani, XXIX (1983), 243-47 με καλή βιβλιογραφία και για την επιτυχία τού Κορνέρ στο Καστέλ Νουόβο βλέπε Beregani, II, βιβλίο VII, σελ. 325-33.

[←17]

Senato, Delib. Costantinopoli (Secreta), Reg. 35, φύλλο 76, έγγραφο με ημερομηνία 25 Οκτωβρίου, 1687, το κείμενο τού οποίου ενέκρινε η Γερουσία με ψήφους +73, 1, 2. Ύστερα από αυτή την επιστολή δεν υπήρξαν περαιτέρω εγγραφές σε αυτό το μητρώο για περισσότερο από δύο χρόνια, μέχρι τις 15 Δεκεμβρίου 1689.

[←18]

Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 1120, αναφορά γραμμένη (από τον Μοροζίνι) «πάνω στη γαλέρα, στο Πόρτο Λεόνε, στις 30 Οκτωρίου 1687 τού νέου ημερολόγιου» (di galera, porto Lion, 11 Novembre 1687, s[til] n[ovo]) και υπογραφόμενη από τον Μοροζίνι. Όπως είναι γνωστό, οι στρατιώτες κατά τον 17^ο αιώνα, που συχνά στρατολογούνταν, μερικές φορές με τη βία, από τη φτωχή αγροτιά και τον συρφετό τής κοινωνίας, ζούσαν άθλιες ζωές, όπως υπογραμμίζει ο Redlich, The German Military Enterpriser, ΙΙ (1965), 191-230 και έτσι οι λιποταξίες ήσαν πολυάριθμες και αναμενόμενες [στο ίδιο, ΙΙ, 213-19, 228-30]. Τον Οκτώβριο (του 1687) οι ξένοι ηγεμόνες και μερικοί από τούς επικεφαλής αξιωματικούς προφανώς επέστρεφαν στη Βενετία ή σε άλλους τόπους στη Δύση για τον επερχόμενο χειμώνα [Lecatelli, II, 10-11].

[←19]

Υπάρχουν περισσότερες από σαράντα Suppliche per aggregazioni alla nobiltà veneta στο MS. Marc. It. VII, 682 (7891), αρχίζοντας στο Κολλέγιο στις 10 Φεβρουαρίου 1684 και τελειώνοντας στις 17 Σεπτεμβρίου 1704 με τα αποτελέσματα των ψηφοφοριών στη Γερουσία (in Pregadi) και στο Μεγάλο Συμβούλιο (in Maggior Consiglio), με προσεκτική καταγραφή κάθε περίπτωσης. Οι πρώτοι που έκαναν αίτηση για τη δαπανηρή διάκριση τής αριστοκρατίας (να γραφούν τα ονόματά τους στη Χρυσή Βίβλο) ήσαν η οικογένεια Μπεττόνι και οι τελευταίοι (όπως καταγράφονται σε αυτό το χειρόγραφο) οι Φρακασέττι, με αναφερόμενες ανάμεσά τους αξιόλογες οικογένειες όπως οι Μπενζόν, Ρετσόνικο, Μαρτινένγκο, Τρεβιζάν, Οττομπόν και Πινιατέλλι.

[←20]

Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 1120, αναφορά γραμμένη «πάνω στη γαλέρα, στο Πόρτο Λεόνε, στις 11 Νοεμβρίου 1687 τού νέου ημερολόγιου» (di galera, porto Lion, 11 Novembre 1687, s[til] n[ovo]) και υπογραφόμενη από τον Μοροζίνι. Για την αναταραχή στην Ισταμπούλ πρβλ. Lecatelli, II, 16-21.

[←21]

Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 1120, αναφορά γραμμένη «πάνω στη γαλέρα, στο Πόρτο Λεόνε, στις 15 Νοεμβρίου 1687 τού νέου ημερολόγιου» (di galera, porto Lion, 15 Novembre 1687, s[til] n[ovo]) και υπογραφόμενη από τον Μοροζίνι:

«…Το σχέδιο τού φρουρίου και τής πόλης των Αθηνών, τελειοποιημένο από τον μηχανικό λοχαγό Βερνέντα συνοδεύει ενωμένο την ικεσία, την οποία επιτρέπει η δημόσια γενναιοδωρία για την υποβολή τού παρόντος αιτήματος αύξησης μισθού, την οποία φαίνεται να δικαιολογεί η κοπιαστική και επωφελής υπηρεσία. Ομοίως, προκειμένου να είναι σε θέση κάποια στιγμή να σάς στείλει επίσης σχέδιο τής Νάπολι ντι Ρομάνια [Ναύπλιο], έχω στείλει εκεί την περασμένη εβδομάδα τον μηχανικό [Τζιοβάννι] Μπασσινιάνι, με αποστολή την ανίχνευση τής διάταξης τού φρουρίου με όλα τα έργα και τις οχυρώσεις που έχουν ενδεχομένως προστεθεί, αναλαμβάνοντας το έργο να εφαρμόσει την αποκατάστασή του, σε περίπτωση που έχει υποστεί κάποιες ζημιές από το πάθος τής προηγούμενης εποχής, έτσι ώστε από τις επικείμενες βροχές να μην ακολουθήσουν πιο επιβλαβείς καταστροφές, δεδομένου ότι όλα θα συμβάλουν, για να διατηρηθεί αυτό το ισχυρότατο φρούριο σε καλύτερη δομή, από εκείνη στην οποία υπήρχε τον περασμένο χειμώνα» [το οποίο απόσπασμα βρίσκεται στο τέλος τής αναφοράς].

(… Perfettionato dall’ingegner capitan Verneda il disegno della fortezza e città d’Atene, lo accompagno unito alla suppllcatione che porge alla publica munificenza per impetrare quell’aumento di stipendio che al suo faticoso e proffittevole servitio parmi dovuto. Così parimente per poter una volta anco trasmetter quello di Romania ho spedito colà nella settimana passata l’ingegner Bassignani, che oltre la commissione di rillevar la pianta della piazza con tutte l’opere e fortificationi che se le son aggionte, tiene l’incarico d’applicarsi al ristauro delle stesse in caso rissentito havessero dagl’ardori della staggione spirata qualche detrimento, onde poi dall’imminenti pioggie non le succedessero più dannose rovine, tutto contribuir dovendosi, per mantenere quella fortissima piazza nell’ottima struttura, in che fu nel passato verno costituita.)

[←22]

Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 1120, αναφορά γραμμένη «πάνω στη γαλέρα, στο Πόρτο Λεόνε, στις 25 Δεκεμβρίου 1687 τού νέου ημερολόγιου» (di galera, porto Lion, 25 Decembre 1687, s[til] n[ovo]) και υπογραφόμενη από τον Μοροζίνι.