Σημειώσεις Κεφαλαίου 9

[←1]

Jean Dumont, Corps universel diplomatique, VII-2 (Άμστερνταμ και Χάγη, 1741), αριθ. xxxix, σελ. 71-72. Οι Λεοπόλδος και Ιωάννης Σομπιέσκι ήσαν ήδη δεσμευμένοι σε «διαρκή επιθετική και αμυντική συμμαχία» (foedus perpetuum offensivum et defensivum), η οποία είχε συμφωνηθεί στη Βαρσοβία στις 31 Μαρτίου 1683 και επικυρώθηκε από τον Λεοπόλδο στο Λάξενμπουργκ (Arce nostra Laxibnrgi) στις 2 τού επόμενου Μαϊου [στο ίδιο, αριθ. xxxiv, σελ. 62-64]. Για την εκτέλεση τού Καρά Μουσταφά πασά και την απόκτηση τού κρανίου του από τούς χριστιανούς, υποτίθεται εκείνου που βρίσκεται τώρα στο Ιστορικό Μουσείο τής πόλης τής Βιέννης (Historisches Museum der Stadt Wien), βλέπε J.W. Zinkeisen, Gesch. d. osman. Reiches in Europa , V (Γκότα, 1857), 112. Σημειώστε επίσης Thos. M. Darker, Double Eagle and Crescent, Ώλμπανυ, N.Y., 1967, σελ, 348-60 για την αρπαγή τού Πάρκανυ και την κατάληψη τού Έστεργκομ και στο ίδιο, σελ. 69, 363-64 για την εκτέλεση τού Καρά Μουσταφά πασά.

Για τον τουρκικό κίνδυνο, τις επιπλοκές τής γαλλικής και πολωνικής διπλωματίας, τον σχηματισμό τής Iεράς Συμμαχίας και τις επίμονες προσπάθειες τού Ιννοκέντιου ΙΑ’ εναντίον των Τούρκων, σημειώστε Ludwig von Pastor, (και Rob. Leiber), Geschichte der Päpste, XIV-2 (1930), 694 και εξής, 725 και εξής, 787-840 και Hist. Popes, XXXII, 38 και εξής, 83 και εξής, 168-245.

[←2]

Όπως σημειώθηκε πιο πάνω, ο Dores Levi-Weiss , «Le Relazioni fra Venezia e la Turchia dal 1670 al 1684 e la formazione della Sacra Lega». Veneto-Tridentino , VII (1925), 1-46, VIII (επίσης 1925), 40-100 και IX-X (1926), 97-116, με παράρτημα αδημοσίευτων κειμένων στο ίδιο, σελ. 117-54 έχει περιγράψει λεπτομερώς τις ενετικές σχέσεις με την Πύλη από το τέλος τού πολέμου τού Χάνδακα (1645-1669) μέχρι τον σχηματισμό τής ιεράς Συμμαχίας το 1684, εποχή κατά την οποία ο Φραντσέσκο Μοροζίνι, ο οποίος είχε παραδώσει τον Χάνδακα στους Τούρκους στις 5-6 Σεπτεμβρίου 1669, ξαναδιορίστηκε ναυτικός γενικός διοικητής, για να αναλάβει τη διοίκηση τής επανεισόδου τής Βενετίας στον πόλεμο με τούς Τούρκους.

Τέσσερα περίπου χρόνια μετά τον θάνατο τού Μοροζίνι ο Giovanni Graziani, Joannes Gratianus Bergomensis) δημοσίευσε αναλυτική βιογραφία με τίτλο Francisci Mauroceni Peloponnesiaci, Venetiarum principis, gesta (Πάδουα, 1698). Ο Antonio Arrighi έχει γράψει επίσης βιογραφία τού Μοροζίνι (στα λατινικά), η οποία τυπώθηκε στην Πάδουα το 1749. Έχουμε ήδη κάνει πολλές αναφορές στους Graziani και Arrighi. Υπάρχει σύγχρονη βιογραφία από τον Gino Damerini, Morosini, Μιλάνο, 1929, στην οποία έχουμε επίσης παραπέμψει. Αν και ο Damerini δεν παρέχει υποσημειώσεις, φαίνεται ότι το έργο του βασίζεται σε παλαιούς Ενετούς ιστορικούς, τούς οποίους καταγράφει στη βιβλιγραφία τού (Alessandro Locatelli, Pierantonio Pacifici, Pio Tebaldi, Michele Foscarini, κ.α.).

[←3]

Tα γεγονότα είναι γνωστά και έχουν περιγραφεί συχνά. Πρβλ. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. Οsman. Reiches, VI (Πέστη, 1830, ανατυπ. Γκρατς, 1963), 443, μεταφρ. Hellert, XII (1848), 160, Romanin, Storia documentata di Venetia, 3^η εκδ. VII (1974), 339, Zinkeisen, Gesch. d. osman. Reiches, V, 113-14, Heinrich Kretschmayr, Gesch.v. Venedig, III (Στουτγκάρδη, 1934, ανατυπ. Άαλεν, 1964), 342-43. Για την είσοδο τής Βενετίας στην Ιερά Συμμαχία βλέπε επίσης το έργο τού Ενετού ευγενούς Nicola Beregani, Historia delle guerre d’Europa dalla comparsa dell’armi Ottomane nell’Hungheria l’anno 1683, 2 τόμοι, Βενετία, 1698, Ι, βιβλίο iii, σελ. 88-89 και ιδιαίτερα βιβλίο iv, σελ. 110-11, 125-36. Ο Beregani μάς παρέχει επίσης καλά ενημερωμένη περιγραφή τής πολιορκίας τού Καρά Μουσταφά πασά και τής αποτυχίας στη Βιέννη [στο ίδιο, I, βιβλία i-ii, σελ. 14-82, 91-92].

[←4]

Ιταλική μετάφραση τής επιστολής τού Καρόλου τής Λωρραίνης προς τον αυτοκράτορα Λεοπόλδο υπάρχει στη Relatione del Signor duca di Lorena a sua Maestà Cesarea della vittoria ultima contro Turchi sotto li 23 Luglio 1684 στη MS. Marc. It. VII, 656 (7791), φύλλα 54-55, γραμμένη «στο στρατόπεδο κοντά στη Βούδα…» (dal campo vicino a Buda…). Για την τουρκική ήττα πρβλ. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, VI, 438, μεταφρ. Hellert, XII, 152.

[←5]

Dumont, Corps universel diplomatique, VII-2 (1731), αριθ. xlvii, σελ. 81-83. Η ανακωχή υποτίθεται ότι θα διαρκούσε είκοσι χρόνια.

[←6]

Public Record Office (PRO), State Papers (SP) 97, XX, φύλλο 5, αναφορά με ημερομηνία 3 Σεπτεμβρίου 1684.

[←7]

Bλέπε ιδιαίτερα τη Relazione sincera e reale di quanta è occorso nelli regni di Ungheria, Croatia, Schiavonia, ed altri confini de’ Turchi, etc., durante la campagna dell’anno 1685, compresavi non solo la battaglia di Strigonia (δηλαδή Γκραν, Έστεργκομ) e la presa di Neuheusel (Νόβε Ζάμκυ), ma anco quella di Coron in Morea… , [Βιέννη, Αυστρία, 1685], εκδότης Gio. Van Ghelen , stampatore academico, ο οποίος έγραψε πρόλογο αυτού τού έργου, το οποίο καλύπτει με μεγάλη λεπτομέρεια τη μάχη τού Έστεργκομ, την αρπαγή τού Νόβε Ζάμκυ και την κατάληψη τής Κορώνης από τον Μοροζίνι [στο ίδιο, σελ. 41 και εξής], στην οποία θα έρθουμε αργότερα. Υπάρχει καλός χάρτης τής πολιορκίας τού Έστεργκομ (Strigonie) στο Henri Marezali, «Relation du siège de Vienne et de la campagne en Hongrie, 1683», Revue de Hongrie, III (1909), σελ. 288-89.

[←8]

Ο Γκαμπριέλ Ζοζεφ ντε Λαβέρνιε, υποκόμης τού Γκιγιεράγκ, πέθανε στην Ισταμπούλ στις 5 Μαρτίου 1685.

[←9]

Όπως αναφέρθηκε πιο πάνω, ο Σαρλ Μαρί Φρανσουά Ουαλιέ, μαρκήσιος Ανζερβιγιέ και Νουαντέλ, ήταν ο Γάλλος πρεσβευτής στην Πύλη από το 1671 μέχρι το 1679.

[←10]

Για την επιθετική δράση των χριστιανών εναντίον των Τούρκων από τον Οκτώβριο τού 1683 μέχρι τον Σεπτέμβριο τού 1686 (ύστερα από την ήττα τού Καρά Μουσταφά πασά από τούς Ιωάννη Σομπιέσκι και Κάρολο τής Λωρραίνης κάτω από τα τείχη τής Βιέννης στις 12 Σεπτεμβρίου 1683), βλέπε (μεταξύ διαφόρων άλλων έργων) Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, VI (1830, ανατυπ. 1963), 420-76, μεταφρ. Hellert, XII (1838), 126-207, Zinkeisen, Gesch. d. osman. Reiches, V, 110-24, Onno Klopp, Das jahr 1683 und der folgende grosse Tiirkenkrieg bis zum Frieden von Carlowitz 1699, Γκρατς, 1882, σελ. 338-406, E. Eickhoff και R. Eickhoff, Venedig, Wien und die Osmanen, Μόναχο, 1970, σελ. 408 και εξής.

Η πολιορκία τής Βούδας (Όφεν) είχε υπάρξει δύσκολη και δαπανηρή, αλλά οι αποφασιστικές προσπάθειες τού Καρόλου τής Λωρραίνης και των Γερμανών συμμάχων του στέφθηκαν από εντυπωσιακή επιτυχία στις 2 Σεπτεμβρίου (1686), όπως περιγράφεται από τον Nicola Beregani, Ηistoria delle guerre d’Europa, 2 τόμοι, Βενετία, 1608, II, βιβλίο iii, σελ. 107-29, 146-47. Πρβλ. Paul Wentzcke, Feldherr d. Kaisers: Leben und Taten Herzog Karls V. von Lothringen, Λειψία, 1943, σελ. 251-78 και σημειώστε Von Hammer-Purgstall, VI, 474-76, 736-38, μεταφρ. Hellert, XII, 205-7, 511-14.

Περιττό να αναφερθεί ότι η απώλεια τής Βούδας δυσαρεστούσε την oθωμανική αυλή, όπως φαίνεται από το Lamento di Mehemet IV., regnante imperatore de’ Turchi, per la perdita fatta della Real Città di Buda nell’Ongaria e della maggior parte del fertilissimo Regno di Morea, occupato dalle forze della Serenissima Republica veneta… [τυπωμένο στη Βενετία από τον Giuseppe Tramontin τον Οκτώβριο (;) τού 1686]. Όπως φαινόταν στη Βενετία, η χριστιανική επιτυχία στη Βούδα ήταν νίκη «της Συμμαχίας εναντίον των Οθωμανών« (Lega contro gli Ottomani), όπως πράγματι ήταν.

[←11]

Πρβλ. Setton, Papacy and the Levant, III (1984), 459.

[←12]

Στο ίδιο, III (1984). 472. 479 και IV, 697, 1102.

[←13]

ASV, Senato, Deliberationi Costantinopoli (Secreta), Reg. 35, φύλλο 67 (165), ειδοποιήσεις (avvisi) που αναφέρθηκαν στη Βενετία στις 13 Νοεμβρίου 1686, βασισμένες σε επιστολές από τη Ραγούσα στις 26 Οκτωβρίου και πρβλ. στο ίδιο, Reg. 42, «φέρνοντας τις επιστολές από τη Ραγούσα τής 26ης Οκτωβρίου 1686» (portano le lettere da Ragusa delli 26 Ottobre 1686), ελαττωματικό κείμενο που συγχέει τον βασιλιά (Re) με τον μπέη (Be).

[←14]

Senato, Delib. Costantinopoli (Secreta), Reg. 35, φύλλα 63 και εξής (161 και εξής), έγγραφα με ημερομηνία Ιουλίου 1686, με τα οποία οι Ραγουσαίοι διαμαρτύρονταν για τη φιλία και νομιμοφροσύνη τους προς τη Βενετία ότι

«τέτοια αναλλοίωτη και ταπεινότατη αφοσίωση, την οποία στην πορεία πολλών αιώνων πάντοτε οι άριστοι πολιτικοί διοικητές και σύμβουλοι τής εξοχώτατης Δημοκρατίας τής Ραγούσας … έχουν ομολογήσει απέναντι στο μεγαλείο αυτής τής Γαληνοτάτης Δημοκρατίας, με βαθύ σεβασμό τής ψυχής τους, ελπίζοντας από το βασιλικό χέρι τής Γαληνότητάς σας [του δογη Μαρκ’ Αντόνιο Τζουστινιάν] να συνεχιστούν αυτές οι χάρες, που είναι πάντοτε γνωστό ότι κατευθύνονταν στη διατήρηση τής ελευθερίας τους. … Διαβεβαιώνουμε τη Γαληνότητά σας ότι δεν μπορεί να είναι μεγαλύτερη η απέραντη αφοσίωση μας, ούτε πιο βαθιά η επιθυμία μας να δούμε γεμάτη δόξες τη Γαληνοτάτη Δημοκρατία, με την περισσότερη ευτυχία και ότι η Ιερά Συμμαχία θα προχωρεί πάντοτε όλο και περισσότερο με ένδοξες νίκες εναντίον τού κοινού εχθρού…» [στο ίδιο, φύλλο 64].

(quell’ inalterabile et humilissima divotione, che dal corso di tanti secoli sempre li eccellentissimi Rettore e Consigliari dell’eccellentissima Republica di Ragusa … hanno proffessato alla Maestà di questa Serenissima Republica, anima il loro proffondissimo ossequio a sperare dalla regia mano della Serenità vostra la continuatione di quelle gratie che al mantenimento della loro libertà hanno sempre conosciute dirette. … S’assicuri vostra Serenità che non può esser maggiore nè l’infinita nostra devotione nè più intento il desiderio che habbiamo di vedere colmate le glorie della Serenissima Republica con tutte le maggiori felicità, e che la Sacrosanta Lega sempre più s’avvanzi con gloriose imprese contro il commune nemico …)

[←15]

Senato, Deliberationi Costantinopoli (Secreta), Reg. 35, φύλλο 63 (161), έγγραφο με ημερομηνία 8 Ιουνίου 1686.

[←16]

Senato, Delib. Costantinopoli (Secreta), Reg. 35, φύλλο 63 (161), έγγραφο χρονολογημένο «στις 18 Ιουλίου 1686, στο Συμβούλιο των Αιτούντων» (1686, a 18 Luglio in Pregadi).

[←17]

Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, VI, 476, μεταφρ. Hellert, XII, 207-8 και πρβλ. Zinkeisen, Gesch. v. osman. Reiches, V, 124-25.

[←18]

Senato, Delib. Costantinopoli (Secreta), Reg. 35, φύλλα 68-69 (166-167), έγγραφο με ημερομηνία 1 Μαρτίου 1687, κείμενο που υπάρχει επίσης στο ίδιο, Reg. 42. Η μαρτσιλιάνα (marciliana, δηλαδή marcigliana) στην οποία αναφέρεται το κείμενο ήταν σκάφος κοινό για τον ύστερο 16^ο και τον 17^ο αιώνα. Eφοδιασμένο τόσο με τετράγωνα όσο και με τριγωνικά πανιά, ταξίδευε ακόμη στην Αδριατική κατά τον ύστερο 19^ο αιώνα [πρβλ. Dizionario di marina medievale e moderna, Ρώμη, Reale Accademia d’ltalia, 1937, σελ. 435].

[←19]

Senato, Delib. Costantinopoli (Secreta), Reg. 35, φύλλο 69 (167), έγγραφο με ημερομηνία 29 Μαρτίου 1687, κείμενο που υπάρχει και στο ίδιο, Reg. 42. Για τη σταδιοδρομία τού Ντόνατ Γιόχαν Χάισσλερ σημειώστε Allgemeine Deutsche Biographie, XI (1880, ανατυπ. Βερολίνο, 1969), 671-72 και για τον Αντόνιο Καράφα βλέπε την περιγραφή τού G. Benzoni στο Dizionario biografico degli Italiani, XIX (1976), 485-94, με πλήρη βιβλιογραφία σχετική με τη σταδιοδρομία τού Καράφα. Για τη διαφθορά τού oθωμανικού νομίσματος από τον Σουλεϊμάν πασά πρβλ. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, VI, 467, μεταφρ. Hellert, XΙΙ, 194.

[←20]

Senato, Delib. Costantinopoli (Secreta), Reg. 35, φύλλα 70-71 (168-169), έγγραφο με ημερομηνία 7 και 9 Μαϊου 1687, σύμφωνα με ειδοποίηση (avviso) που μεταδόθηκε στην Eνετική Σινιορία από τούς Ραγουσαίους με «τις επιστολές από Βελιγράδι στις 10 Απριλίου» (le Lettere di Belgradi delli 10 Αprile) Για τον καϊμακάμη Ρετζέμπ πασά σημειώστε Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, VI, 477-78, 493-95, μεταφρ. Hellert, XII, 208-10, 233-37.

[←21]

Senato, Delib. Costantinopoli (Secreta), Reg. 35, φύλλο 72 (170), έγγραφο με ημερομηνία 19 και 21 Ιουνίου 1687.

[←22]

Senato, Delib. Costantinopoli (Secreta), Reg. 35, φύλλα 72-73 (170-171), εγγραφή που έγινε στις 21 Ιουνίου 1687,

«που δόθηκε με επιφύλαξη στην πόλη τού Βελιγραδίου, μεταφρασμένη από τον Τζιάκομο Φόρτις, η μετάφραση παραδόθηκε στον Βιντσέντι».

(data nella custodita città di Belgrado, tradotta da Giacomo Fortis, traduttione consegnata dal Vincenti)

Δύο άλλες εκδοχές αυτής τής επιστολής παρέχονται στο ίδιο, φύλλα 73-75 (171-173), σε μια από τις οποίες ο «Marino» προσδιορίζεται ως Μαρίνο Τσαμπόγκα. Για άλλες (ιταλικές) μεταφράσεις αυτού τού κειμένου βλέπε στο ίδιο, Reg. 42.

[←23]

Για την ήττα των χριστιανών στο Μόχατς το 1526 πρβλ. Setton, The Papacy and the Levant, III (1984), 248-50 με σημειώσεις για τις πηγές, ενώ για τη δραματική νίκη των χριστιανών κοντά στο Μόχατς το 1687 βλέπε το ενημερωτικό δελτίο τής εποχής Distinta e verissima relatione della segnalata vittaria ottenuta dalle armi cesaree sotto la condotta del serenissimo duca Carlo di Lorena contro l’esercito del gran visir, combattuto e disfatto nelle vicinanze di Darda colla morte di otto mila Turchi, quantità di Schiavi, presa di tutto il bagaglio ed acquisto di cento pezzi di cannone, con altre distinte particolarità, seguita li 12 Agosto 1687, giorno della festività di S. Chiara (Βενετία 1687), εκτυπ. από Gio. Francesco Valvasense. Η μάχη στις 12 Αυγούστου, στην οποία συνετρίβησαν οι Τούρκοι, ονομάζεται κάποιες φορές μάχη τού Χαρκάνυ (μερικά μίλια βορειοανατολικά τής Ντάρντα). Έσπασε την τουρκική κυριαρχία στην Ουγγαρία.

[←24]

Von Hammer-Purgstall. Gesch. d. osman. Reiches, VI, 480-81, μεταφρ. Hellert, XII, 213-14.

[←25]

Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, VI, 490-91, μεταφρ. Hellert, XII, 228-30 και πρβλ. Zinkeisen, Gesch. d. osman. Reiches, V, 126-28.

[←26]

Senato, Delib. Costantinopoli (Secreta), Reg. 35, φύλλα 75-76 (173-174), εγγραφή στο μητρώο με ημερομηνία 23 Οκτωβρίου 1687: «από το Πέρα τής Κωνσταντινούπολης στις 17 Σεπτεμβρίου 1687» (Pera di Costantinopoli 17 Settembre 1687), κείμενο που υπάρχει επίσης στο ίδιο, Reg. 42.

[←27]

Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, VI, 491-98, μεταφρ. Hellert, XII, 231-41 και πρβλ. Zinkeisen, Gesch. d. οsman. Reiches, V, 143-44. Για τη στέψη τού αδελφού τού Μεχμέτ Δ’, τού Σουλεϊμάν Β΄ [Γ’], στις 27 Νοεμβρίου 1687, σημειώστε Nicola Beregani, Historia delle guerre d’Europa, II (1698), βιβλίο vii, σελ. 372-74.

[←28]

Για την τουρκική αρπαγή τής Αγίας Μαύρας (Λευκάδας) από τον Λεονάρντο Γ’ Τόκκο, τον τελευταίο Χριστιανό ηγεμόνα, το 1479, βλέπε K.M. Setton, The Papacy and the Levant (1204-1571), 4 τόμοι, Φιλαδέλφεια: American Philosophical Society, 1976-84, II, 514-15. Ύστερα από περίτεχνες τελετές ο Μοροζίνι, συνοδευόμενος από μεγάλη ακολουθία, είχε αποπλεύσει με τον στόλο από το Λίντο στις 10 Ιουνίου 1684, με πρώτη στάση (στις 12 τού μηνός) στο λιμάνι τού Ροβίνιο (Ρόβιν) τής Ίστρια [Alessandro Locatelli, Racconto historico della veneta guerra in Levante diretta dal valore del Serenissimo Principe Francesco Morosini … dall’anno 1684 sino all’anno 1690, 2 τόμοι σε 1, Κολωνία, 1691, Ι, 9-12]. Στη συνέχεια ο στόλος (ή τμήματά του) σταμάτησε στη Λεσίνα (Χβαρ), στο Καττάρο (Κότορ), στην Κούρτσολα (Κόρτσουλα) και στην Κέρκυρα. Για τον στόλο, τούς διοικητές και τούς εθελοντές πρβλ. Beregani, I, βιβλίο v, σελ. 137-40. Ο Κάρλο ντι Στρασσόλντο συνοδευόταν από τον αδελφό του Νικολό, ο οποίος ορισμένες φορές περιγράφεται λανθασμένα ως «ο Στρατηγός».

[←29]

Relatione dell’acquisto di S. Maura στο MS. Marc. It. VII, 656 (7791), φύλλα 31-32, κείμενο το οποίο μάς πληροφορεί ότι οι δυνάμεις τού Μοροζίνι περιλάμβαναν Δαλματούς μισθοφόρους (oltramarini), Έλληνες, παπικούς στρατιώτες (παπαλίνι), Φλωρεντινούς και άλλους Ιταλούς. Ο Τζιρολάμο Κορνέρ, ο κύριος στρατιωτικός και πολιτικός αντίπαλος τού Μοροζίνι (και οι δύο έτρεφαν ελπίδες για υπέρτατη ανύψωση στη θέση τού δόγη), είχε αποπλεύσει από την Κέρκυρα στις αρχές Ιουλίου (1684), σε μάταιη προσπάθεια να καταλάβει την Αγία Μαύρα πριν φτάσει στο νησί ο Μοροζίνι [Francesco Muazzo, Storia della guerra tra li Veneti e Turchi dal 1684 al 1696, Bibl. Nazionale Marciana, MS. Ital. VII, 172 (8187), βιβλίο i, φύλλο 4]. Το κακοσχεδιασμένο εγχείρημα τού Κορνέρ κόστισε προφανώς στη φήμη του [πρβλ. James M. Paton, The Venetians in Athens (1687-1688), από την “Istoria” τού Cristoforo Ivanovich, Καίμπριτζ, Mασσ., 1940, σελ. 48-49, με σημειώσεις στις σελ. 93-94].

Για την κατάληψη τής Αγίας Μαύρας από τον Μοροζίνι βλέπε επίσης Locatelli, I, 53-64 και για τον Κάρλο ντι Στρασσόλντο και τον εθελοντή αδελφό τού Νικκολό στο ίδιο, I, 23, 46, 51, 58, 63-64, 75, 84, 93 και αλλού. Όσο για την Αγία Μαύρα, ο Bεrεganι, I, βιβλίο vi, σελ. 188-97 παρέχει πλήρη και ακριβή περιγραφή τής κατάληψης τού νησιωτικού οχυρού από τον Μοροζίνι, όπως και ο Graziani, Francisci Mauroceni… gesta, βιβλίο iii, σελ. 225-33, που δίνει στην Αγία Μαύρα το προηγούμενο όνομα Λευκάδα. Υπάρχει επίσης, μεταξύ άλλων πηγών, μια μέρα-τη-μέρα περιγραφή τής πολιορκίας καθώς και τού νησιού στον Gio. Battista Moro, Prime Mosse dell’armi venete contro l’impero Ottomano nella campagna MDCLXXXIV, MS. Marc. It. VII, 171 (8308), φύλλα 10-19, το οποίο έργο παρέχεται και στο MS. Marc. It. VII, 400 (8310).

[←30]

Vera e distinta Relatione dell’acquisto della fortezza di Prevesa fatto dall’armi della Serenissima Republica di Venetia nel ginrno di S. Michel’ Arcangelo sotto la prudente valorosa condotta dell’illustriss. … Francesco Morosini…, Βενετία, 1684, ενημερωτικό δελτίο τυπωμένο από τον Gio. Francesco Valvasense στην Frezzeria στον Σαν Μάρκο]. Σημειώστε επίσης Locatelli, I, 65-66, 73-79, Beregani, I, βιβλίο vi, σελ. 198-200, 227-29 και Gio. Battista Moro, Prime Mοsse dell’armi venete, MS. ό. π., φύλλα 23-24, 29-30. O R. C. Anderson, Naval Wars in the Levant, 1559-1853, Λίβερπουλ, 1952, σελ. 194-236 έχει ακολουθήσει τη ναυτική δραστηριότητα των Ενετών από το 1684 μέχρι τo 1698.

[←31]

Léon de Laborde, Athènes aux XVe, XVIe et XVIIe siècles, 2 τόμοι, Παρίσι, 1854, II, 74-78 και Documents inédits ou peu connus sur l’histoire et les antiquités d’Athènes, Παρίσι, 1854, σελ. 128-32, έγγραφο χρονολογημένο «στη Βενετία στις 3/13 Δεκεμβρίου 1684» (in Venezia li 3/13 Dec. 1684). Για σχεδόν 140 χρόνια τα δύο αυτά έργα έχουν παραμείνει απαραίτητα για την περίοδο που καλύπτουν. Επιλογές από αναφορές τού Φραντσέσκο Μοροζίνι και από τα πρακτικά τού πολεμικού του συμβουλίου παρέχονται στον δεύτερο τόμο τού Athènes τού Laborde και ανατυπώθηκαν, μαζί με άλλο υλικό, στον συνοδευτικό τόμο των Documents. Αν και, ατυχώς, ο Laborde ισχυρίζεται ότι αντέγραψε ο ίδιος τις αναφορές τού Μοροζίνι από τα υπογεγραμμένα πρωτότυπα, τα γεγονότα, όπως αποδεικνύεται, δεν είναι έτσι.

Στο Athènes, ΙΙ, 219 και στο Documents, σελ. 192 ο Laborde αναπαράγει την υπογραφή τού Μοροζίνι από επίσημο κείμενο, που δεν έχει τίποτε να κάνει με αναφορά που στάλθηκε από τον Μοριά ή από την Αθήνα. Η υπογραφή εμφανίζεται ως εξής:

Ο Laborde μεταγράφει τα παραπάνω ως «Φραντσέσκο Μοροζίνι, γενικός διοικητής» (Francesco Morosini capitan generale), αναπαράγοντας το πρωτότυπο (λέει) για δύο λόγους: πρώτον, για να μοιραστεί με τούς αναγνώστες του αυτή την αίσθηση τής «πολύ στενής επικοινωνίας που θεσπίζουν τα αυτόγραφα μεταξύ εκείνου που διαβάζει και εκείνου που έχει γράψει, ανεξάρτητα από τις αποστάσεις σε μήκος και χρόνο, στενή σχέση την οποία έχω προσωπικά απολαύσει, παίρνοντας στα χέρια μου όλη την αλληλογραφία τού μεγάλου διοικητή, ενώ ο άλλος λόγος είναι, προς το συμφέρον μου, να συγχωρηθούν τα λάθη που ενδεχομένως έχω κάνει στην αποκρυπτογράφηση και την αντιγραφή αυτού τού άθλιου χειρογράφου».

Πρώτα απ’ όλα η μεταγραφή τής υπογραφής Μοροζίνι από τον Laborde είναι λανθασμένη. Έπρεπε να διαβάζεται «Φραντσέσκο Μοροζίνι, Ιππότης, Επίτροπος, Γενικός Διοικητής» (Francesco Morosini, Cavalier, Procurator, Capitan generale). Δεύτερον, ο Μοροζίνι δεν έγραφε ο ίδιος τις εν λόγω αναφορές. Είναι όλες γραμμένες από το χέρι γραμματέα. Παρά το γεγονός ότι Μοροζίνι υπέγραφε τις αναφορές (όχι τα πρακτικά τού πολεμικού συμβουλίου), δεν υπέγραφε ποτέ με τον επίσημο τρόπο που παρέχεται πιο πάνω. Προφανώς ο Laborde χρησιμοποίησε αντιγραφέα (λίγο μετά το 1845), στον οποίο, για οποιονδήποτε λόγο, οι Ενετοί αρχειονόμοι δεν διέθεσαν τα πρωτότυπα κείμενα. Έδωσαν στον αντιγραφέα κατώτερο κείμενο.

Όμως ένα σημείωμα με χρονολογία 1829 γραμμένο στο τέλος τού τόμου ή «φακέλλου» (filza) των πρωτότυπων αναφορών και πρακτικών τού πολεμικού συμβουλίου καθιστά σαφές ότι οι αρχειονόμοι γνώριζαν πολύ καλά ότι κατείχαν τα πρωτότυπα των αναφορών τού Μοροζίνι. Ίσως το γεγονός ότι ο Laborde είχε αποκτήσει πρόσβαση στα Αρχεία με εντολή τού πρίγκηπα Μέττερνιχ, που ήταν φίλος τού πατέρα του, υπήρξε η αιτία για να παρακρατηθούν τα πρωτότυπα από τον αντιγραφέα του. Η αυστριακή κυριαρχία επί τής Βενετίας δεν ήταν δημοφιλής στη λιμνοθάλασσα. Για την αρχειακή αναφορά στα πρωτότυπα των αναφορών Μοροζίνι και των πρακτικών τού πολεμικού συμβουλίου βλέπε πιο κάτω, Κεφάλαιο Χ, σημειώσεις 3-4 και πρβλ. Setton, IV, 1101-2, σημείωση 211.

Έχω βασίσει σε μεγάλο βαθμό αυτή την περιγραφή στα υπογεγραμμένα πρωτότυπα των αναφορών Μοροζίνι, οι οποίες (όσο ξέρω) δεν έχουν χρησιμοποιηθεί ποτέ πριν, καθώς επίσης και στις «εφημερίδες» τής εποχής, οι οποίες συνήθως περιείχαν ακριβείς αναφορές για τα τρέχοντα γεγονότα.

Όσον αφορά τις στρατιωτικές «συνθήκες» ή συμβάσεις, είναι βέβαια γνωστό ότι ο πόλεμος ήταν μια επιχείρηση, στην οποία οι υπηρεσίες των επαγγελματιών μισθοφόρων και άλλων έμμισθων οργάνων αγοράζονταν και πωλούνταν στη στρατιωτική αγορά από την εποχή των Ιταλών condottieri τού 14^ου αιώνα. Τελικά οι Ελβετοί, Γερμανοί, Βοημοί, Σουηδοί, Σκωτσέζοι και άλλοι έκαναν επίσης τον χειρισμό των όπλων κύρια απασχόλησή τους και στα μέσα τού 17^ου αιώνα οι Γερμανοί ηγεμόνες (και άλλοι) μίσθωναν συντάγματα δικών τους βετεράνων και νεοσύλλεκτων σε «εμπορικές επιχειρήσεις» (Soldatenhandel), που αποτελούσαν πηγή τού κέρδους καθώς και λύση για ορισμένα κοινωνικά προβλήματα. Βλέπε γενικά Fritz Redlich, The German Military Enterpriser and His Work Force: a Study in European Economic and Social History, 2 τόμοι, Βισμπάντεν, 1964-65 (Viertelfahrschrift für Sozial und Wirtschaftsgeschichte, Beihefte 47-48).

Ο πόλεμος αποτελούσε επίσης ζοφερή, αποθαρρυντική επιχείρηση. Για τον μελαγχολικό χαρακτήρα ορισμένων από τις κυρίαρχες φυσιογνωμίες τού Τριακονταετούς Πολέμου βλέπε Redlich, Ι, 200-205. Καθώς άρχιζε σταδιακά να λειτουργεί ο «μόνιμος στρατός», οδήγησε στην τυποποίηση και την αύξηση τής παραγωγής όπλων, πυρίτιδας, ειδών ένδυσης (συμπεριλαμβανομένων των στολών σε εύθετο χρόνο), πυροβολικού, μεταφορών και άλλων αναγκαιοτήτων που επέφεραν οι στρατιωτικές επιχειρήσεις. Για τον εφοδιασμό των στρατών με προμήθειες μέσω συμβολαίων κατά τον ύστερο 17^ο αιώνα σημειώστε Redlich, ΙΙ, 21-24. Για τούς μισθούς και διάφορες άλλες πηγές εισοδήματος που αποκτούσαν οι στρατηγοί, συνταγματάρχες, λοχαγοί και υπολοχαγοί, στο ίδιo, ΙΙ, 27-66. Για τούς κυβερνώντες ηγεμόνες τού ύστερου 17^ου και τού 18^ου αιώνα ως στρατιωτικούς επιχειρηματίες βλέπε Redlich, ΙΙ, 88-111. Παρεμπιπτόντως ο δούκας Γιόχαν Φρήντριχ τού Μπράουνσβαϊκ-Λύνεμπουργκ (πεθ. 1679) ήταν ένας από τούς πρώτους Γερμανούς ηγεμόνες, που μίσθωσε τα συντάγματά του σε ξένη δύναμη, δύναμη η οποία έτυχε να είναι η Βενετία [στο ίδιο, II, 95-96].

[←32]

Relazione del glorioso acquisto della fortezza di Coron, capitale del Regno della Morea, fatto sotto il prudente valoroso commando dell’eccellentissimo Signor Cavalier e Procurator Francesco Morosini, capitan general da mar, il giorno di 11 Agosto 1685 (Βενετία, 1685), τυπωμένο από τον Gio. Francesco Valvasense, «ύστερα από 19 μέρες σκληρής, επίμονης πολιορκίας…» (… doppo 19 giorni di duro ostinatissimo assedio…). Πρβλ. τη λεπτομερή περιγραφή στον Locatelli, I, 124-52 και για την ενετική κατάληψη τού Οίτυλου (Βίτυλο, Κελεφά), τού Πασσαβά και τής Καλαμάτας, όπως σημειώνεται πιο κάτω στο κείμενο, βλέπε στο ίδιο, I, 172-77. O Beregani, I, βιβλίο viii, σελ. 293-99 και βιβλίο ix, σελ. 315-30 έχει επίσης περιγράψει αναλυτικά την πολιορκία και κατάληψη τής Κορώνης καθώς και την σχεδόν καταστροφή τής Καλαμάτας από τις δυνάμεις τού Μοροζίνι [στο ίδιο, I, βιβλίο xi, σελ. 362-63, 370-72, για το οποίο σημειώστε Graziani, Francisci Mauroceni… gesta (1698), βιβλίο iii, σελ. 249-70, 276-77].

[←33]

O Laborde, Athènes, II, 256-349 και Documents, σελ. 214-307 έχει αναδημοσιεύσει τις επιστολές και το ημερολόγιο τής Anna Akerhjelm (με γαλλική μετάφραση) από την Svenska Bibliotheket τού Giörvell, III (Στοκχόλμη, 1759). Oι δύτο τόμοι τού Redlich, The German Military Enterpriser (1964-65) περιλαμβάνουν δέκα αναφορές στον πατέρα τού Όττο Βίλελμ, τον γνωστό Σουηδό στρατηγό Γιόχαν (ή Χανς) Κρίστοφ φον Κένιγκσμαρκ. Για τον Όττο Βίλελμ βλέπε Locatelli, I, 201 και εξής και Beregani, I, βιβλίο xiii, σελ. 413, 424-25 και II, βιβλίο i, σελ. 2, 10 και εξής και αλλού.

Αν και η πολεμική εμπειρία τού Φραντσέσκο Μοροζίνι περιοριζόταν σε μεγάλο βαθμό στη θάλασσα. γνώριζε πολύ καλά τις βασικές τεχνικές, κοινωνικές, και οικονομικές αλλαγές, που είχαν μετασηματίσει τον στρατιωτικό τομέα στην Ευρώπη κατά τον ύστερο 16^ο και τον 17^ο αιώνα. Αν ως ένας ναυτικός ο Μοροζίνι δεν ήταν εντελώς εξοικειωμένος με τον κόσμο τού ολλανδο-γερμανο-σουηδικού πολέμου, ο χερσαίος διοικητής του, ο Όττο Βίλελμ φον Κένιγκσμαρκ, ήταν, αφού είχε μάθει πολλά από τον πατέρα του και από τη σουηδική στρατιωτική παράδοση.

Οι τουρκικές τακτικές στο πεδίο τής μάχης άλλαξαν πολύ λίγο από τα μέσα τού 16^ου μέχρι τα μέσα τού 17^ου αιώνα, ενώ «στην Ευρώπη τεχνολογική πρόοδος οδήγησε σε επανάσταση τής τακτικής», για το οποίο σημειώστε V. J. Parry, «La Manière de combattre». στο Parry και M.E. Yapp (επιμ.), War, Technology and Society in the Middle East, Λονδίνο, 1975, ιδιαίτερα σελ. 227-28, 247-56, με πλούσια βιβλιογραφία πηγών τής εποχής.

[←34]

Ο Μοροζίνι μάς έχει δώσει σκαρίφημα τής μωραΐτικης εκστρατείας τού 1686 σε επιστολή που απεύθυνε από τη γαλέρα του στις 26 Ιουνίου 1686 στον Τούρκο διοικητή Αχμέτ αγά «Ντεζντάρ» και στους άλλους Τούρκους στη Μεθώνη, αγαλλιάζοντας με την κατάκτηση από τούς Ενετούς τού Παλαιού και τού νέου Ναυαρίνου,

«κάνοντας απολύτως κατανοητό ότι δεν μπορούν πια οι Μουσουλμάνοι να αντισταθούν στην προσκεκλημένη ανδρεία αυτών των ισχυρών δυνάμεων, την οποία καθοδηγεί το δυνατό χέρι τού Μεγάλου Θεού. Γνωρίζετε πολύ καλά για ποιο σκοπό έχει εμφανιστεί εδώ αυτός ο τρομερός στρατός, ο οποίος έχει αμέσως ξεχυθεί στη στεριά και τη θάλασσα , μέσα στις αγωνίες μιας άθλιας πολιορκίας…».

(che fanno a pieno comprendere non potersi più Monsulmani contrastare l’invito valore di queste poderose forze, che dal potente braccio del Grand’Iddio sono guidate. Voi pure sapete a qual fine sia qua comparsa questa formidabil armata ch’ in terra et in mare v’ha immediate ristretto tra l’angustie d’un miserabile assedio…)

Αν ο Αχμέτ αγάς και οι Τούρκοι συνάδελφοί του δεν παρέδιδαν αμέσως το φρούριο τής Μεθώνης, το αποτέλεσμα δεν θα ήταν άλλο από

«την ανανέωση τής φρικτής μνήμης των σφαγών και τής τρομερής καταστροφής τής Κορώνης, ενώ είμαστε σίγουροι ότι έχετε δει τα επτά πλοία να ξεκινούν με τούς ίδιους Τούρκους από το ένα και το άλλο φρούριο τού Ναυαρίνου, για όπου είναι καλύτερα και όπου τούς αρέσει»

(che a rinovare l’horida memoria delle straggi e scempio attroce di Coron, e siamo certi che havete veduto le sette navi partire con li Turchi medesimi dell’una e dell’altra fortezza di Navarino per dove meglio è a loro piacciuto).

Ο Τούρκος σερασκέρης ή διοικητής στον Μοριά, ο Ισμαήλ, ήταν μια φοβισμένη αποτυχία,

«πολλές φορές χτυπημένος, διασπασμένος και διασκορπισμένος από τούς γενναίους στρατιώτες μας και απομακρυνόμενος όλο και περισσότερο από τις δοκιμασίες. .. Το λέω αυτό ιδιαίτερα για το Νέο Ναυαρίνο, που μόλις είδε την απελπιστική περίπτωση ότι δεν θα είχε καμία βοήθεια και έμαθε ότι οι διοικητές τού Σεφφέρ πασά (του διοικητή τού νέου Ναυαρίνου) δεν αντιστάθηκαν με παράλογο πείσμα στην επιθυμία και σωτηρία των άλλων κατοίκων αυτών των φρουρίων, που δεν ήσαν πια με τον Μεγάλο Άρχοντα, αλλά με την εξαίρετη Δημοκρατία μας…».

(tante volte batuto, rotto, e disperso da nostri valorosi soldati, e che sempre più s’allontana da cimenti. … Lo dicano quelli spetialmente di Navarin Novo, ch’ hanno veduto presto disperato il caso d’haver dalle sue mani alcun soccorso, et imparino il commandanti da Seffer Bassà a non resistere con imprudente ostinatione alla volontà e salvezza de gl’altri habitanti di queste fortezze, che non devono esser più del Gran Signore, ma dell’eccelsa nostra Republica…)

Ο Μοροζίνι ήταν διατεθειμένος να τοποθετήσει πυροβολαρχία είκοσι όλμων να ρίχνουν βόμβες στη Μεθώνη, καθώς και άλλων είκοσι κανονιών, και

«όλη η πόλη θα είναι σύντομα καμμένη και κατεστραμμένη και με τη θυσία όλων εσάς αποτεφρωμένων. … Από τη γαλέρα, στα νερά τής Μεθώνης, στις 26 Ιουνίου 1686»

(tutta la città dovrà in breve esser arsa e destrutta e col sagrifitio di voi tutti incenerita. … Di galera, aque di Modon, li 26 Zugno 1686)

[Bibl. Nazionale Marciana, MS. It. VII, 675 (8209), φύλλα 13-14 και σημειώστε MS. Marc. It, VII, 657 (7481), φύλλα 66-67].

Ο Αχμέτ αγάς, ο καστελλάνος τής Μεθώνης, επέστρεψε στον Μοροζίνι σύντομη απάντηση. Οι Τούρκοι βασίζονταν επίσης στον Μεγαλοδύναμο και θα πολεμούσαν μέχρι τον τελευταίο

«και όταν δεν θα μπορούμε πια, θα βάλουμε φωτιά και θα πυρποληθούμε και έτσι το φρούριο δεν θα είναι ούτε δικό μας ούτε δικό σας!» [στο ίδιο, φύλλο 14, πράγμα που δεν συνέβη].

(e quando non potremo più, poneremo focco, e si abbrucciaremo, e così la fortezza non sarà nè vostra nè nostra!)

[←35]

Πρβλ. Setton, I, 178 και για την ενετική κατάληψη τού Παλαιού Ναυαρίνου (στις 2 Ιουνίου 1686), τού νέου Ναυαρίνου (στις 15 Ιουνίου) και τής Μεθώνης (στις 10 Ιουλίου) βλέπε Locatelli, I, 21(1-37), Beregani, II, βιβλίο i, σελ. 4-19, 22-23, 26-34 και Graziani, βιβλίο iιι, σελ. 283-98.

[←36]

Επιστολές τής Anna Akerhjelm προς τον αδελφό της Samuel Mansson Akerhjelm, γραμμένες στη Ζάκυνθο στις 18 Δεκεμβρίου 1686, στον Laborde, Athènes, II, 26-1-69 και Documents, σελ. 222-27. Σημειώστε γενικά Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, VI, 484-88, μεταφρ. Hellert, XII, 219-25, Laborde, II, 85-95, Kretschmayr, Gesch. von Venedig, III, 344-46. Βλέπε επίσης Locatelli, Ι, ιδιαίτερα σελ. 243-69 και Beregani, II, βιβλίο ii, σελ. 75-84, που χρονολογεί τη μάχη τού Άργους στις 6 Αυγούστου 1686 [στο ίδιο, σελ. 80, 82]. Οι Τούρκοι παρέδωσαν το Ναύπλιο (Napoli di Romania) στις 29 Αυγούστου [στο ίδιο, σελ. 98-101]:

«Η κατάκτηση αυτού τού σημαντικού, τόσο διάσημου φρουρίου, μητρόπολης μεγάλης επαρχίας, που κυριαρχεί επίσης σε περισσότερα από τριακόσια χωριά, ανέτρεψε σε ολόκληρη την Πελοπόννησο τις ελπίδες των Τούρκων».

(La conquista di questa importante quanto famosa piazza, metropoli di vasta e seconda provincia, che portò seco il dominio di più di trecento villaggi, abbattè del tutto nella Peloponneso le speranze de’ Turchi.)

Πρβλ. Graziani, Francisci Mauroceni… gesta, βιβλίο iv, σελ. 303-11.

[←37]

Για την ύπαρξη βουβωνικής πανώλης στις ενετικές δυνάμεις, σημειώστε την αναφορά τού Μοροζίνι στις 17 Δεκεμβρίου 1687, όπως παρατίθεται από τον Laborde, Athènes, II. 208-9, «ένα είδος επιδημίας συνοδευόμενης από όγκους και αιμορραγία» (una specie d’epidemia accompagnata du bugnoni [Ενετικά για bubboni] e da flussi di sangue) και σημειώστε πιο κάτω, σελ. 314-15, 333-34, 342-43, 347, 352-53. Ο Beregani, II, βιβλίο ii, σελ. 89, λέει ότι στο τέλος καλοκαιριού 1686 οι ενετικές δυνάμεις δέχθηκαν επίθεση από

«θανατηφόρα δυσεντερία, συνοδευόμενη από οξείς πυρετούς, η οποία πολύ περισσότερο από το γιαταγάνι των Τούρκων πήρε τις ζωές των πιο σημαντικών διοικητών»

(una mortale disenteria, accompagnata d’acute febbri, che molto più delle scimittarre de’ Turchi mietevano le vlte de’ più riguardevoli comandanti)

και για τη «μεταδοτική ασθένεια» (mal contaggioso) το καλοκαίρι τού 1687 βλέπε στο ίδιο, βιβλίο vi, σελ. 285-86. O Graziani, Fruncisci Muuroceni… gesta, βιβλίο iii, σελ. 240-41, 244, και βιβλίο iv, σελ. 315-16, 339 τονίζει επίσης τον κίνδυνο τού λοιμού από το 1684 μέχρι τo 1687.

[←38]

Για την προετοιμασία των στρατευμάτων και των πλοίων για την αναχώρησή τους προς ανατολάς, την αναμενόμενη άφιξη στο Λίντο «κι άλλου συντάγματος από το Μπράουνσβαϊκ» και την άμεση επιβίβαση τού Αντόνιο Μουτόνι, κόμη τού Σαν Φελίτσε, και των πυροβολητών του για το ταξίδι στην Ελλάδα, βλέπε Archivio di stato di Venezia, Senato Mar, Reg. 153, φύλλα 129 (167), 131-132 (169-170), έγγραφα με ημερομηνίες 28 και 31 Mαϊου 1687. Ο Μουτόνι απέπλευσε από τη Βενετία στις 28 Ιουνίου, κατευθυνόμενος προς τη Σάντα Μάουρα (Λευκάδα), για να ενωθεί με τον ενετικό στόλο υπό τον Μοροζίνι, καθώς ξεκινούσε η εκστρατεία τού 1687.

Έρευνα των δραστηριοτήτων τού Μοροζίνι και των ενετικών εκστρατειών από την κατάληψη τής Αγίας Μαύρας (Λευκάδας) το 1684 μέχρι εκείνη τής Αθήνας (1687) παρέχεται στον Antonio Arrighi, De vita et rebus gestis Francisci Mauroceni Peloponnesiaci, principis Venetorum … , Πάδουα, 1749, βιβλίο iv, σελ. 292-344. Ο Αrighi όμως λίγα πράγματα προσθέτει στη γνώση μας γι΄ αυτές τις εκστρατείες. Για τα γεγονότα τού Ιουνίου και των αρχών Ιουλίου 1687 βλέπε Locatelli, I, 121 και εξής.

[←39]

Η μάχη τής Πάτρας δόθηκε στις 24 Ιουλίου (1687), τη μέρα μετά την αποβίβαση των ενετικών δυνάμεων. Πρβλ. James M. Ρaton, Mediaeval and Renaissance Visitors to Greek Lands (1951), σελ. 124-25, 128. Βλέπε επίσης Locatelli, I, 330-36 και Beregani, II, βιβλίο vi, σελ. 289-96.

[←40]

Τα γεγονότα αυτά αναφέρθηκαν καλά από τούς δημοσιογράφους τής εποχής: Verissima e distinta Relatione della vittoria ottenuta dalle armi della Serenissima Republica di Venetia dell’acquisto fatto delle quattro piazze Patrasso e Lepanto con li due Dardanelli et altri acquisti sotto il prudente valoroso comando dell’illustrissimo et eccellentissimo Signor Cav. e Proc. Francesco Moroseni, capitan general da mar (Βενετία, 1687), φυλλάδιο που ανατυπώθηκε και αναστοιχειοθετήθηκε τουλάχιστον μια φορά. Μια άλλη περιγραφή (relatione) τού ίδιου θέματος τυπώθηκε από τον Leonardo Pittoni στη Βενετία το 1687.

Η κατάληψη τής Ακροκορίνθου ήταν μεγάλο γεγονός, γιατί, με την εξαίρεση τής Μονεμβασίας, είχε εκκαθαρίσει τούς Τούρκους από κάθε φρούριο στον Μοριά μέχρι τις 21 Αυγούστου 1687, όπως περιγράφεται στη Nova e distinta Relatione della conquista della famosa città di Coryntho in Morea e d’altri diversi luochi fatta dall’armi della Serenissima Republica … sotto il commando dell’illustriss. … Francesco Morosini, … con la total espulsione del Seraschier da quel Regno, comandante de’ Turchi, li 21 Agosto 1687, Βενετία, 1687, τυπώθηκε από τον Antonio Pinelli, stampator ducal] και πρβλ. Locatelli, I, 316 και εξής, Beregani, II, βιβλίο vi, σελ. 300-303 και Graziani, βιβλίο iv, σελ. 317-32.

[←41]

Verissima e distinta Relatione delle solenissime feste e fuochi fatti nell’Alma Città di Roma in occasion delle presenti vittorie nell’Unguria [ιδιαίτερα στη Ντάρντα στις 12 Αυγούστου] sotto il comando del serenissimo duca Carlo di Lorena e in Levante sotto il commando dell’illustriss…. Gio. Francesco Morosini… per la Serenissima Republica di Venetia, Bενετία, 1687 και πρβλ. τη Distinta e verissima Relatione della segnalata vittoria ottenuta dalle armi cesaree sotto la condotto del serenissimo duca Carlo di Lorena contro l’esercito del gran visir, combattuto e disfatto nelle vicinanze di Darda,… seguita li 12 Agosto 1687…., Βενετία (1687). Πρβλ. επίσης Descritione delle feste fatte in Ferrara dalla pietà e generosità de suoi concitadini per le gloriose vittorie ottenute dall’armi imperiali e Venete contro il Turco…, που τυπώθηκε από τον Bernardino Pomatelli στη Ferrara (1687), και (μεταξύ άλλων τέτοιων ενημερωτικών δελτίων) πρβλ. Vera e distinta Relatione delle solenni allegrezze e fuochi fatti dalla magnifica città di Padova per le gloriosissime vittorie ed acquisti fatti dall’armi invitissime della Serenissima Republica di Venetia (ο οποίος εορτασμός πραγματοποιήθηκε στην Πάδουα τη νύχτα τής 26^ης Νοεμβρίου 1687), Πάδουα, 1687.

[←42]

E. F. Jacob, The Oxford History of England: The Fifteenth Century, 1399-1485, Οξφόρδη, 1961, σελ. 581.