Σημειώσεις Κεφαλαίου 8

[←1]: ASV, Senato, Delib. Costantinopoli, Reg. 32. φύλλο 178 (269), έγγραφο με ημερομηνία 22 Αυγούστου 1671.

[←2]: Για τον διορισμό τού Κουρίνι ως βαΐλου σημειώστε Delib. Costantinopoli, Reg. 32, φύλλα 118 (209), 120 (211), έγγραφα με ημερομηνία 5 και 18 Μαρτίου 1671. Ένα χρόνο πριν (τον Μάρτιο τού 1670) ο Μολίν είχε διοριστεί «τακτικός βαΐλος, που θα αναλάβει καθήκοντα αντισταθμίζοντας τις λειτουργίες τής έκτακτης πρεσβείας» (bailo ordinario, che intraprenderà la carica dopo supplite le funtioni dell’estraordinaria ambasciata) [στο ίδιο, φύλλα 67-70].

[←3]: Delib. Costantinopoli, Reg. 32, φύλλο 58 (149), έγγραφο με ημερομηνία 15 Φεβρουαρίου 1670 (ενετική χρονολόγηση 1669).

[←4]: Senato (Secreta), Dispacci Costantinopoli (1670), αριθ. 82, φύλλο 125, έγγραφο χρονολογημένο στον Χάνδακα στις 3 Μαϊου 1670.

Senato (Secreta), Dispacci Costantinopoli (1670), φύλλο 173. Η τελική «διομολόγηση» τού Χάνδακα, όπως έγινε δεκτή από τον σουλτάνο Μεχμέτ Δ’ τον Μάιο τού 1670, παρέχεται στο ίδιο, φύλλα 176-185, 191. Για την προσέγγιση τού Μολίν στα Δαρδανέλλια και την είσοδό του στην Ισταμπούλ βλέπε Paganino, Diario, MS. Marc. It. VII, 1608 (7514), σελ. 122 και εξής.

H συνέχεια των αναφορών τού Μολίν προς τη Σινιορία υπάρχει στο Senato Secreta III, προηγουμένως Filza 154, Dispacci Costantinopoli (1670), όπου οι αναφορές εκτείνονται από την αριθ. 69, χρονολογημένη στον Χάνδακα στις 2 Μαρτίου 1670, μέχρι την αριθ. 132, όπου αυτή η τελευταία αριθμημένη αναφορά είναι χρονολογημένη στο Πέρα τής Ισταμπούλ στις 13 Φεβρουαρίου 1671 (ενετική χρονολόγηση 1670). (Οι αναφορές τού Μολίν υπάρχουν στις παλιές Filze 150, 152 και 154). Ο Μολίν είχε φτάσει στην Ισταμπούλ στις 18 Ιουνίου 1670. Βρήκε το συγκρότημα τού ενετικού γενικού προξενείου, την «οικία τού βαΐλου» (casa bailaggia) σε θλιβερή κατάσταση, ως αποτέλεσμα πολλών ετών παραμέλησης κατά τη διάρκεια τού Κρητικού Πολέμου. Για την κατοικία του στην Ισταμπούλ πρβλ. το πάντοτε χρήσιμο βιβλίο τού Tommaso Bertelè, Il Palazzo degli ambasciatori di Venezia a Costantinopoli e le sue antiche memorie, Μπολώνια, 1932, σελ. 208 και εξής, 242-43.

[←6]: Senato (Secreta), Dispacci Costantinopoli, αριθ. 102, φύλλο 344, έγγραφο με ημερομηνία 30 Αυγούστου 1670.

[←7]: Senato (Secreta), Dispacci Costantinopoli (1670), αριθ. 103, φύλλα 350-351, «Αδριανούπολη, 1 Σεπτεμβρίου 1670» (Andrinopoli, primo Settembre 1670). Ο Σαρλ Μαρί Φρανσουά Ουαλιέ, μαρκήσιος Ανζερβιγιέ και Νουαντέλ, ήταν Γάλλος πρεσβευτής στην Πύλη από το 1670 μέχρι τo 1679. Είχε πολλά προβλήματα με τον Καρά Μουσταφά πασά, τον διάδοχο τού Μεχμέτ Κιοπρουλού ως μεγάλο βεζύρη.

[←8]

Senato (Secreta), Dispacci Costantinopoli (1670), αριθ. 104, φύλλα 374-377, «Αδριανούπολη, 4 Σεπτεμβρίου 1670» (Andrinopoli, 4 Settembre 1670). Ο Φέρεντς Α΄ Ράκοζυ ήταν πατέρας τού Φέρεντς Β΄ (πεθ. 1735), μιας από τις μεγάλες φυσιογνωμίες τής σύγχρονης ουγγρικής ιστορίας, που παραμένει ακόμη και σήμερα ήρωας για τον λαό του, με δρόμους να φέρουν το όνομά του στο Βέσπρεμ και αλλού.

Όσο για τα φρούρια που κατέλαβαν οι αυτοκρατορικοί, τα οποία ο Ράκοζυ είχε προτείνει να παραδώσει στους Τούρκους, μαθαίνουμε από έγγραφο με ημερομηνία 11 Ιουλίου 1670 ότι

«Οι καθαρές υποθέσεις τής Ουγγαρίας περνούν με ηρεμία. Ο αυτοκράτορας έχει καταλάβει τα φρούρια και ο Ράκοζυ δείχνει ετοιμότητα στη φήμη ότι θα ακολουθήσει παράδοση» [Delib. Costantinopoli, Reg. 32, φύλλα 82-83 (173-174)].

(Le cose pure d’Ungheria passavano con quiete. Andava l’Ιmperator impossessando delle piazze, et il Ragotzi mostrava prontezza nel fame seguir la consegna)

[←9]: Public Record Oftice (PRO) στο Λονδίνο, State Papers (SP), 97, XIX, φύλλο 150, επιστολή χρονολογημένη τον Μάιο τού 1670.

[←10]: PRO, SP 97, XIX, φύλλο 156, αναφορά γραμμένη στο Βελιγράδι στις 5 Σεπτεμβρίου 1670.

[←11]: PRO, SP 97, XIX, φύλλο 187.

[←12]: Dumont, Corps universel diplomatique, VIII-1 (1731), αριθ. clvi, σελ. 325, συνθήκη ειρήνης (tractatus pacis) μεταξύ Ιωάννη Γ’ Σομπιέσκι και Μεχμέτ Δ’.

[←13]: PRO, SP 97, XIX, φύλλο 189.

[←14]: PRO, SP 97, XIX, φύλλο 195. Για τον Σερ Τζων Φιντς βλέπε G.F. Abbott, Under the Turk in Constantinople, Λονδίνο, 1920.

[←15]: Πρβλ. Levi-Weiss, «Le Relazioni fra Venezia e la Turchia …», Veneto-Tridentino, VII (1925), 11-21.

[←16]: ASV, Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 941, έγγραφο με ημερομηνία 10 Ιουνίου 1674.

[←17]: Provv. da terra e da mar, Filza 943, σελίδες χωρίς αρίθμηση, έγγραφο με ημερομηνία 6 Μαϊου 1675. Στις 9 Ιουλίου (1675) ο Αντόνιο Πριούλι έγραφε στη Σινιορία για την προσοχή με την οποία αντιμετώπιζε τη δαπάνη δημοσίων πόρων για τον στόλο και τις «εθνοφυλακές» [στο ίδιο].

[←18]: Provv. da terra e da mar, Filza 943, έγγραφα με ημερομηνία 1 και 3 Αυγούστου και 23 Μαϊου 1675.

[←19]: Provv. da terra e da mar, Filza 943. έγγραφο με ημερομηνία 7 Οκτωβρίου 1675.

[←20]: Provv. da terra e da mar, Filza 943.

[←21]: ASV, Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 941, «από τη γαλέρα, Κεφαλονιά 10 Ιουλίου 1673, νέο ημερολόγιο» (di galera, Cefalonia, li 10 Luglio 1673 S[til] N[ovo]).

[←22]

ΑSV, Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 941, έγγραφο χρονολογημένο στην Κέρκυρα, «στο υγειονομείο στις 29 Αυγούστου 1673» (dal magistrato della Sanità li 29 Agosto 1673) και πρβλ. στο ίδιο, έγγραφα με ημερομηνίες 22 Σεπτεμβρίου 1673 και 25 Απριλίου 1674, υπογεγραμμένα από τον Αντρέα Βαλιέρ, ναυτικό γενικό επιστάτη. Σύμφωνα με τον Βαλιέρ ο φύλακας τού λοιμοκαθαρτήριου (λαζαρέττο) στην Κέρκυρα είχε πεθάνει μέσα σε δύο μέρες,

«χωρίς καμία υποψία θανάτου από λοιμό, αλλά με την απόλυτη βεβαιότητα τού γιατρού ότι ήταν αποπληξία».

(ma senz’ alcun sospetto di peste, anzi con fede assoluta del medico che era stata appoplesia.)

Στη συνέχεια πέθανε και ο πατέρας του, καθώς και γυναίκα άλλης οικογένειας που έμενε στο ίδιο σπίτι. Τότε ο Βαλιέρ περιόρισε όλους τούς άλλους ενοίκους τού σπιτιού στο λαζαρέττο, ζήτησε να καούν τα ρούχα τους κλπ. και έδωσε επίσης εντολές

«να καθαριστεί το σπίτι επιμελώς, στέλνοντας επίσης τον γιατρό και τον κουρέα που πήραν μαζί δείγματα από όλες τις οικογένειες και τα ρούχα, αποκλείοντας εντελώς αυτή την περιοχή και αναστέλλοντας όλες τις δραστηριότητες (;), τόσο τις εκκλησιαστικές όσο και τις νομικές …»

(purgar con diligenza la casa, mandarvi anco il medico et il barbiere che li havevano tocchi insieme con tutte le familie e robbe, sbarrare affatto quella contrada e sospendere tutte le raduttioni così di chiesa come forensi…)

[Provv. da terra e da mar, Filza 941, αναφορά τού Βαλιέρ προς τη Σινιορία χρονολογημένη στην Κέρκυρα στις 14 Απριλίου 1674].

[←23]

Υπογραμμίζοντας τη στρατηγική σημασία τού νησιού τής Κέρκυρας, ο Βαλιέρ έγραφε

«Γι’ αυτό θα ήθελα να πω, γαληνότατε ηγεμόνα, ότι τα ξύλινα τείχη, που τόσο καλά έγιναν αντιληπτά από τον Θεμιστοκλή για τη σωτηρία τής Αθήνας, πρέπει να είναι εκείνα, που περισσότερο από τα πέτρινα τείχη θα υπερασπιστούν το νησί τής Κέρκυρας, το οποίο πρέπει να λέγεται ότι είναι το προπύργιο τής Ιταλίας!»

(Per questo io replicherò, serenissimo Prencipe, che la muraglia di legno, così bene interpretata da Temistocle per la salvezza d’Athene, deve esser quella che più che le muraglie de sassi difenda l’isola di Corfu che deve dirsi l’antemurale d’ltalia!)

[Provv. da terra e da mar, Filza 941, αναφορά γραμμένη στη Κέρκυρα στις 16 Μαρτίου 1674 και υπογεγραμμένη από τον Βαλιέρ].

[←24]: D. Levi Weiss, «Le Relazioni fra Venezia e la Turchia …». Veneto-Tridentino, VII (1925), 24.

[←25]: Diario, MS. Marc. It. VII, 1608 (7514), σελ. 135.

[←26]

Nicolò Barozzi και Guglielmo Berchet (επιμ.), Le Relationi degli stati europei lette al Senato dagli ambasciatori veneziani nel secolo decimosettimo, σειρά V, Turchia, 1-2 (Βενετία, 1872), 147:

«…Υπάρχει ο Καρά Μουσταφά, ο ονομαζόμενος Καϊμακάμης, που ήταν πασάς στη Σιλίστρια, στρατηγός στη Βλαχία και συγγενής τού βεζύρη [Αχμέτ Κιοπρουλού], με την απουσία και απομάκρυνση τού οποίου στον Χάνδακα θα μπορούσε να αναλάβει στη θέση του, αλλά είναι σε θέση να αντισταθεί στους πειρασμούς τής ματαιοδοξίας. … Είναι όμως γαμπρός και ευνοούμενος τού βασιλιά [Μεχμέτ Δ’], άνθρωπος τολμηρός, βίαιος, αγέρωχος και άγριος, αλλά όπως σε κάθε υπόθεση εύκολη και ανοιχτόμυαλη, στηρίζει κι αυτός τον εαυτό του, υποστηρίζεται και ανεβαίνει, όντας υπερβολικά άπληστος για ασήμι και χρήματα».

(… vi è Carà Mustafà, detto Caimecan, fu Bassà in Silistria, general in Valacchia, e parente del Visir, nella di cui assenza e lontananza in Candia poteva in sua vece subentrare, ma potè resistere alle tentazioni della vanità. … È però genero e favorito del Re, ed uomo ardito, violento, orgoglioso e feroce, ma altrettanto in ogni negozio facile e intraprendente, e chi s’appoggia a lui si sostiene e s’innalza, essendo avido oltre misura d’argento e di danaro.)

[←27]: Στο ίδιο, Ι-2, 206-7.

[←28]: N. Barozzi και G. Berchet (επιμ.), Le Relazioni degli stati europei lette al Senato dagli ambasciatori veneziani…, σειρά V, Turchia, 1-2 (1872), 251 και εξής. Ο Τσιβράν παρουσίασε την αναφορά του (relatione) στη Γερουσία το 1682.

[←29]: Οι χριστιανοί κουρσάροι ήσαν επίσης δραστήριοι στα ανατολικά ύδατα [Senato, Delib. Costantinopoli (Secreta), Reg. 35 (1682-1700), φύλλα 18-19 (116-117), έγγραφο με ημερομηνία 10 Δεκεμβρίου 1682, «προς τον γενικό επιστάτη τής θάλασσας» (al proveditor general da mar)]. Οι Ενετοί όμως προσπαθούσαν να καλλιεργήσουν τη φιλία τής τουρκικής ναυτικής διοίκησης και στις 10 Δεκεμβρίου (1682) η Γερουσία έδωσε εντολή στους Κυρίους των Παλαιών Λόγων (Signori alle Ragioni vecchie) στη Βενετία να στείλoυν δύο τηλεσκόπια «της καλύτερης ποιότητας» στον Τζιοβανμπατίστα Ντονά, τον βαΐλο στην Ισταμπούλ, «για να τα δώσει ως δώρο στον καπουδάν πασά» (per dare in dono al capitan bassà) [στο ίδιο, φύλλο 10 (117)].

[←30]: Barozzi και Berchet, Ι-2, 293 και εξής.

[←31]: Ο Dumont, Corps universel diplomatique, VII-2 (Άμστερνταμ και Χάγη, 1731), αριθ. vii, σελ. 12-13 παρέχει το κείμενο ενός «οργάνου», χρονολογημένου στην Ισταμπούλ το 1681, που θα επέκτεινε την ειρήνη τού Βάζβαρ για άλλα είκοσι χρόνια, αλλά ο Καρά Μουσταφά πασάς προφανώς το εύρισκε απαράδεκτο.

[←32]: Levi-Weiss, «Le Relazioni fra Venezia e la Turchia…», Veneto-Tridentino, VII (1925), 35-41. Μια ανυπόγραφη και χωρίς ημερομηνία επιστολή στο Public Record Office στο Λονδίνο [SP (State Papers) 97, XIX, φύλλο 310] παρέχει συνοπτική περιγραφή τής «ατυχούς (όπως θα αποδεικνυόταν τελικά) σύγκρουσης που συνέβη πρόσφατα στη Δαλματία μεταξύ των υπηκόων τής Βενετίας και κάποιων τής [Οθωμανικής] αυτοκρατορίας…».

[←33]: PRO, SΡ 97, XIX, φύλλο 262, επιστολή γραμμένη στο Πέρα τής Κωνσταντινούπολης στις 8/18 Οκτωβρίου 1680.

[←34]: Barozzi και Berchet, Le Relazioni degli stati europei…, σειρά V, Turchia, 1-2 (1872), 289-91. Για τη σταδιοδρομία τού Ντονά βλέπε τη συνοπτική αλλά ενδιαφέρουσα περιγραφή στον Paolo Ρreto, Venezia e i Turchi, Φλωρεντία, 1975, σελ. 340-51.

[←35]

Ο Τζιοβάννι Καπέλλο ήταν γραμματέας τού Συμβουλίου των Δέκα. Είχε τοποθετηθεί στην Πύλη μέχρι την άφιξη στην Ισταμπούλ νέου βαΐλου που θα αντικαθιστούσε τον Ντονά, τον επαναπατρισμό τού οποίου είχε ψηφίσει η Γερουσία [Delib. Costantinopoli, Reg. 35, φύλλα 32-39]. Όπως όμως αναφέρεται πιο πάνω, η Σινιορία αποφάσισε να μη στείλει νέο βαΐλο στον Βόσπορο. Η άδεια ασφαλούς διέλευσης τού Καπέλλο, με ημερομηνία 19 Ιουνίου 1683, γράφει:

«Προς όλους και καθένα, κλπ:. Έχοντας αναχωρήσει από αυτή την πόλη ο προσεκτικός, πιστότατος γραμματέας τού Συμβουλίου των Δέκα Τζιοβάννι Καπέλλο για να μεταβεί στην Πύλη, αναζητούμε τούς φίλους και αναθέτουμε στους αντιπροσώπους και εκπροσώπους μας, να τού προσφέρουν κάθε βοήθεια και υποστήριξη, αφήνοντάς τον να περνά ελεύθερα με τα ενδύματα, τα όπλα και τις αποσκευές του και διευκολύνοντας το ταξίδι, έτοιμοι όπως αρμόζει σε φίλους, και βέβαιοι για την υπακοή των αντιπροσώπων και εκπροσώπων μας, +103, -3, -41» [στο ίδιο, φύλλο 39].

(Universis et singulis, etc.: Partendo da questa città il circospetto, fidelissimo segretario del Consiglio di Dieci Gio. Capello per condursi alla Porta, ricerchiamo gl’ amici, e commettemo alli rappresentanti e ministri nostri, di prestargli ogni assistenza e favore, lasciandolo passar liberamente con sue robbe, armi, e bagaglio e facilitandogli il viaggio, pronti a corrisponder a gl’ amici, e certi dell’ obedienza de rappresentanti e ministri nostri, +103, -3, -41.)

[←36]: Levi-Weiss, στο Veneto-Tridentino, VII, -12-44. Η Ενετική Γερουσία ήταν οδυνηρά ενήμερη για τις «εκτεταμένες ιδέες» τού Καρά Μουσταφά και για την εχθρότητά του προς τη Χριστιανοσύνη. Delib. Costantinopoli , Reg. 35, φύλλα 20-21 (118-119), έγγραφο με ημερομηνία 26 Δεκεμβρίου 1682, «προς τον βαΐλο στην Κωνσταντινούπολη» (al bailo in Costantinopoli), «Οι σκέψεις τού πρώτου βεζύρη είναι σε βάρος τής Χριστιανοσύνης» (I vasti pensieri del primo visir a danni della Christianità).

[←37]: Πρβλ. Récit du secours de Vienne en l’année 1683 …. επιμ. Ferdinand Stöller, Neue Quellen zur Geschichte des Türkenjahres 1683 aus dem Lothringischen Hausarchiv (στο Haus-, Hof- und Staatsarchiv, Βιέννη), Mitteilungen des Österreichischen Instituts zur Geschichtsforschung, συμπλ. τομ. XΙΙΙ-1 (Ίννσμπρουκ, 1933), 10.

[←38]: Εν πάση περιπτώσει αυτός ο αριθμός στρατιωτών αναφέρεται στο Récit du secours de Vienne en l’année 1683, σελ. 20, ότι αφέθηκαν στο Γκυόρ (Ράαμπ).

[←39]

Das Tagebuch des Pfortendolmetschers Alexandros Mavrokordátos στο Richard F. Kreutel και Karl Teply (επιμ.), Kara Mustafa vor Wien (1683) aus der Sicht türkischer Quellen, Γκρατς, Βιέννη, Κολωνία, 1982, σελ. 64-82, στο οποίο μπορούμε να παρακολουθήσουμε την πορεία τού Καρά Μουσταφά πασά προς τη Βιέννη από τις αρχές Απριλίου μέχρι την άφιξή του στο Σβέχατ στις 13 Ιουλίου. Ο Μαυροκορδάτος (Mavrocordato) ήταν Έλληνας, εκπαιδευμένος στην Ιταλία και μεγάλος δραγουμάνος τής τουρκικής εκστρατείας. Σημειώστε επίσης Das türkische Tagebuch der Belagerung Wiens (1683), verfasst vom Zeremonienmeister der Hohen Pforte [στο ίδιο, σελ. 109-14]. Μεταξύ των πολυάριθμων πηγών τής εποχής ο αναγνώστης θα βρει ιδιαίτερα ενδιαφέρουσες δύο επιστολές γραμμένες από αξιωματικό (στην υπηρεσία τού δούκα τής Σαβοϊας), που συμμετείχε στην πολιορκία από την αρχή μέχρι το τέλος. Οι επιστολές έχουν δημοσιευθεί με συνοπτική εισαγωγή από τον Henri Marczall, «Relation du siège de Vienne et de la campagne en Hongrie 1683», Revue de Hongrie, ΙΙΙ (1909), 34-66, 169-98, 276-92. Οι επιστολές αυτές έχουν προφανώς γραφεί από κάποιον κόμη Φραντσέσκο ντι Φροσάσκο (πεθ. 1710). Η πρώτη πρέπει να χρονολογηθεί αμέσως μετά τις 15 Σεπτεμβρίου (1683), η δεύτερη πιθανώς στις αρχές τού έτους 1684.

Υπάρχει μεγάλη βιβλιογραφία σχετική με την πολιορκία τής Βιέννης το 1683, εμπνευσμένη σε κάποιο βαθμό από τις εκατονταετηρίδες τού 1883 και τού 1983, θέμα για το οποίο σημειώστε Onno Klopp, Das Jahr 1683 und der Folgende Grosse Türgenkrieg bis zum Frieden von Carlowitz 1699, Γκρατς, 1882. Επίσης τον πολύτιμο και ανώνυμα δημοσιευμένο μικρό τόμο Der Entsats von Wien am 12. September 1683, aus einer kriegshistorischen Studie [Βερολίνο, 1883, 120 σελίδες], με χρήσιμο σχέδιο τής «διάταξης μάχης» (Schlachtordnung) των χριστιανικών δυνάμεων κατά την τελευταία μέρα τής πολιορκίας, μαζί με αναλυτική περιγραφή των διαφόρων μονάδων τού στρατού τού Καρά Μουσταφά πασά. Επίσης Augustin Sauer, Rom und Wien im Jahre 1683: Ausgewählte Actenstücke aus römischen Archiven zur II. Säcularfeier der Befreiung Wiens …., Βιέννη, 1883, συλλογή εγγράφων σχεδόν αποκλειστικά τού έτους 1683 και βλέπε Johann Newald, Beiträge zur Geschichte der Belagerung von Wien durch die Türken im Jahre 1683, 2 μέρη, Βιέννη, 1883-84, καθώς και John Stoye, Τhe Siege of Vienna, Λονδίνο, 1964, Thomas M. Barker, Double Eagle und Crescent: Vienna’s Second Turkish Siege and its Historical Setting, Albany, N.Y.. 1967, Ekkehard Eickhoff και Rudolf Eickhoff, Venedig, Wien, und die Osmanen: Umbruch in Südosteuropa 1645-1700, Μόναχο, 1970 και Günter Düriegl, Wien 1683: Die zweite Türkenbelagerung, Βιέννη, Κολωνία, Γκρατς, 1981.

Ο Walter Sturminger, Bibliographie und Ikonographie der Türkenbelagerungen Wiens 1529 und 1683, Γκρατς και Κολωνία, 1955 παραθέτει 650 περίπου τίτλους που έχουν σχέση με την πολιορκία τής Βιέννης το 1529 [αριθ. 1-534, 3301-3416] και περισσότερους από 3.300 για την πολιορκία τού 1683 [αριθ. 601-3148, 3501-4270], όπου πολλά από τα παρατιθέμενα έργα είναι σύγχρονα με τα γεγονότα που περιγράφουν ή με τις σκηνές που απεικονίζουν. Ο Max Vanesa, «Quellen und Geschichtschreibung», Geschichte der Stadt Wien, επιμ. Anton Mayer , IV-1 (Βιέννη, 1911), σελ. 1-108 περιγράφει λεπτομερώς τις δημοσιευμένες πηγές που έχουν σχέση με την πρώτη πολιορκία τής Βιέννης το 1529 [σελ. 23-36] και τις σχετικές με τη δεύτερη πολιορκία το 1683 [σελ. 40-77], με μερικές έγχρωμες εικονογραφήσεις.

[←40]: Ein Tagebuch während der Belagerung von Wien im Jahr 1683 (το ημερολόγιο τού κόμη Ferdinand Bonaventura Harrach, γραμμένο το 1698 κατά τη διάρκεια τής τέταρτης παραμονής του στην Ισπανία ως Αυστριακός πρεσβευτής), επιμ. Ferd. Menčik, στο Archiv für österreichische Geschichte, LXXXVI (Βιέννη, 1899), 211-19.

[←41]

Συνοπτική χρονολόγηση τής πολιορκίας (από τις 14 Ιουλίου μέχρι τις 12 Σεπτεμβρίου) παρέχεται στο ημερολόγιο τού Μαυροκορδάτου στους Kreutel και Teply (επιμ.), Kara Mustafa vor Wien (1982), σελ. 82-89 και με πολλές λεπτομέρειες στο ημερολόγιο τού τελετάρχη τής Πύλης στο ίδιο, σελ. 115-92. Στα αγγλικά υπάρχει καλή περιγραφή τής πολιορκίας στον Barker, Double Eagle und Crescent (1967), σελ. 241-3.14. ιδιαίτερα σελ. 254 και εξής και σημειώστε Εickhoff και Εickhoff, Venedig, Wien und die Osmanen (1970), ιδιαίτερα σελ. 359-407. Η πολιορκία, όπως την έβλεπαν οι χριστιανοί αξιωματικοί στη Βιέννη, περιγράφεται μέρα τη μέρα στο Récit du secours de Vienne en l’année 1683, αναφορά στο οποίο έχει γίνει πιο πάνω.

Κατά τη διάρκεια τού καλοκαιριού τού 1683, ενώ ο Καρά Μουσταφά πασάς βρισκόταν στη Βιέννη, οι Ενετοί είχαν οικονομικές και άλλες δυσκολίες στην Ισταμπούλ [Delib. Costantinopoli. Reg. 35, φύλλα 41-42 (139-140), έγγραφο με ημερομηνία 21 Αυγούστου 1683, «προς τον γραμματέα Καπέλλο στην Κωνσταντινούπολη» (al segretario Capello in Costantinopoli)].

[←42]: Για την τουρκο-ουγγρική επιχείρηση εναντίον τής Μπρατισλάβας (Πρέσσμπουργκ) πρβλ. Το ημερολόγιο τού Τούρκου τελετάρχη στους Kreutel και Teply, Kara Mustafa vor Wien (1982), σελ. 141, Klopp, Das Jahr 1683 (1882), σελ. 285-87, Barker, Double Eagle und Crescent (1967), σελ. 287-88, Eickhoff και Eickhoff, Venedig, Wien und die Omanen (1970), σελ. 391.

[←43]: Kreutel και Teply, Kara Mustafa vor Wien (1982), σελ. 170-71, 207-8 (σημείωση 53), 223-34. Barker, Double Eagle und Crescent, σελ. 293-94.

[←44]: Dumont, Corps universel diplomatique, VII-2 (Άμστερνταμ και Χάγη, 1731), αριθ. xxxiv, σελ. 62-64. Η συμμαχία επικυρώθηκε από τον Λεοπόλδο στο Λάξενμπουργκ στις 2 Μαϊου. Περίπου την ίδια εποχή έγινε συνθήκη μεταξύ τού σουλτάνου Μεχμέτ Δ’ και τού κόμη Ίμρε Τόκολυ, που υποσχόταν στον δεύτερο το βασίλειο τής Ουγγαρίας [στο ίδιο, αριθ. xxv, σελ. 40]. Ο Λεοπόλδος έκανε επίσης χωριστές συνθήκες με τον Ερνστ Άουγκουστ τού Μπράουνσβαϊκ-Λύνεμπουργκ και τον Μαξ Εμμάνουελ τής Βαυαρίας [στο ίδιο, αριθ. xxviii-xxix, σελ. 51-55].

[←45]: Πρβλ. Ferd. Bonaventura Harrach, Tagebuch während der Belagerung von Wien im Jahre 1683, επιμ. Ferd. Menčik, στο Arch. f. österreichische Geschichte, LXXXVI (Βιέννη, 1899), 244.

[←46]

Για τη σημασία των δραστηριοτήτων τού Καρόλου τής Λωρραίνης πριν, κατά τη διάρκεια και μετά την πολιορκία τής Βιέννης, βλέπε τη βιογραφία τού Καρόλου από τον Paul Wentzcke, Feldherr des Kaisers: Leben und Taten Herzog Karls V. von Lothringen, Λειψία, 1943, ιδιαίτερα σελ. 198 και εξής, 221 και εξής. Ο Wentzcke είναι πολύ καλά ενημερωμένος, αλλά στο βιβλίο του δεν παρέχει αναφορές στις πηγές. Στις 15 Σεπτεμβρίου 1683 ο Κάρολος τής Λωρραίνης έγραφε στον Φραντσέσκο Μπαρμπερίνι, τον καρδινάλιο προστάτη τής Πολωνίας,

«Ο βασιλιάς τής Πολωνίας έχει κερδίσει από αυτή τη συνάντηση την αθάνατη δόξα τού να έχει έλθει από το βασίλειό του για μια τόσο μεγάλη επιχείρηση και τού να έχει ενεργήσει ως μεγάλος βασιλιάς και μεγάλος διοικητής». Augustin Sauer, Rom und Wien im Jahre 1683, Βιέννη, 1883, έγγραφο με αριθ. 64, σελ. 62-63.

(Le Roy de Pologne s’est acquis dans ce rancontre une gloire immortelle d’estre venu de son royaume pour une si grande entreprise, e[t] d’y avoir agit en grand roy et en gran capitaine.)

[←47]

Πρβλ. Ludwlg von Pastor, (και Rob. Leiber), Geschichte der Päpste, XIV-2 (Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1930), 770-71, 825-26, 1006-7:

«Στους γάμους των πριγκήπων, το όμορφο πρόσωπο τής νύφης παίζει δευτερεύοντα ρόλο!» [στο ίδιο, σελ. 771, σημείωση 2].

(Bei den Heiraten der Fürsten spiele das schöne Gesicht der Braut eine untergeordnete Rolle!)

[←48]: Robert Halsband (επιμ.), The Complete Letters of Lady Mary Wartley Montagu, 3 τόμοι, Οξφόρδη, 1965-67, I, 259-60 και πρβλ. στο ίδιο, σελ. 291 και εξής.