Σημειώσεις Κεφαλαίου 6
- [←1]
-
Στην περιγραφή τής πρώτης ναυμαχίας των Δαρδανελλίων [στο MS. Marc. It. VII, 211 (7468), φύλλο 223] πληροφορούμαστε ότι «χάθηκε ο διοικητής τού Κόλπου Φραντσέσκο Μοροζίνι, που χτυπήθηκε από μουσκέτο…» (che il capitan del Golfo Francesco Moresini colpito da moschettata vi rimanesse estinto…).
- [←2]
-
Raguaglio del combattimento seguito a Dardanelli tra le navi Venetiane comandate del nobil homo signor Iseppo Dolfin de Nicolò del 1654 a 27 di Maggio et l’armata dei Turchi στο Raccolta dlplomatica della Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 211 (7468), φύλλα 183-187, περιγραφή με ημερομηνία 27 Μαΐου 1654. Μετά το υστερόγραφο αναφέρεται ότι «η παραπάνω αναφορά τυπώθηκε όπως η άλλη» (la relatione sopra fu come l’altre stampata). Άλλες περιγραφές τής πρώτης ναυμαχίας των Δαρδανελλίων υπάρχουν στο ίδιο, φύλλα 237-240 και στον Nani, Historia della republica veneta, II (1686), 278-81, τού οποίου η περιγραφή διαφέρει σε ορισμένες λεπτομέρειες. Ο Nani χρονολογεί τη ναυμαχία στις 16 Ιουλίου [στο ίδιο, σελ. 279]. Ενώ θρηνεί τούς νεκρούς και τούς τραυματίες, αναφέρει ότι «παρ’ όλα αυτά, η ζημία αντισταθμίστηκε με τη δόξα που διεκδικήθηκε τόσο περίφημα, που ποτέ δεν πολέμησε κανείς με λιγότερη δύναμη και με μεγαλύτερη τόλμη…» (nondimeno il danno si compensava con la gloria di sì celebrato cimento, non mai combattutosi con minor forza e con maggior animo…) [σελ. 281].
- [←3]
-
Relatione del viaggio dell’armata Ottomana del 1654 col fatto delle armi seguito ai Castelli di Costantinopoli con VIII galere Venetiane, due galeazze, et XV (sic) vascelli et incontro della detta armata con la Veneta sopra Millo con tutto il seguito sin al ritorno della medesima in Costantinopoli [MS. Marc. It. VII, 211 (7168), φύλλα 217-237 ιδιαίτερα φύλλα 225 και εξής]. Η περιγραφή σε αυτό το χειρόγραφο δεν καταγράφει την άφιξη τού Μουράτ πασά στα Δαρδανέλλια στις 10 Αυγούστου [A 30 di Iuglio partito con l’armata da Focchies passò a … (δηλαδή στα Δαρδανέλλια, το οποίο ο αντιγραφέας, φύλλο 233, προφανώς δεν μπορούσε να διαβάσει), dove gionse al dicesimo de Agosto …].
- [←4]
-
Giovanni Graziani, (Joannes Gratianus Bergomensis), Francisci Mauroceni Pelopannesiaci, Venetiarum principis, gesta, Πάδουα, 1698, σελ. 38-44 και πρβλ. Antonio Arrighi, De vita et rebus gestis Francisci Mauroceni Peloponnesiaci, principis Venetorum …, Πάδουα, 1749, βιβλίο i, σελ. 36 και εξής].
- [←5]
-
Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V, 610-33, μεταφρ. Hellert, X, 350-75. Ο Μουράτ, ο πρώην καπουδάν πασάς (ναύαρχος), πέθανε στο ταξίδι του προς τη Μέκκα.
- [←6]
-
Raguaglio del combattimento seguito ai Dardanelli tra l’armata veneta et l’ottomana a 21 Zugno 1655 sotto la direttione de Lazaro Mocenigo, capitan delle navi venete, στο Raccolta dlplomatica della Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 211 (7468), φύλλα 190-194, αναφορά γραμμένη «στη γαλεάσα, στις 26 Ιουνίου 1655». Ο συγγραφέας παρατηρεί κλείνοντας ότι
«δεν μπορούμε να αρνηθούμε ότι ο αγώνας αυτός δεν θα είχε κερδηθεί χωρίς τις ευλογίες τού Κυρίου τού Θεού, επειδή εννέα σκάφη πυρπολήθηκαν, τρία καταλήφθηκαν και δύο έπεσαν στη στεριά και βυθίστηκαν, ενώ βυθίστηκε μια μαόνα και κάηκε μια γαλέρα. Πιάστηκαν πολλοί αιχμάωτοι, καθώς οι δύο καπετάνιοι στις τουρκικές ναυαρχίδες και ένας Ναπολιτάνος εξωμότης που ονομαζόταν καπετάνιος Καρλίνο. … Εν ολίγοις η νίκη υπήρξε σημαντική επιτυχία, ενώ οι ζημιές που προκλήθηκαν, τα πλοία που καταλήφθηκαν ή πυρπολήθηκαν, ο φοβισμένος εχθρός, δεν υπάρχει κάτι που να μην κάνει ένδοξη την επιχείρηση και αξέχαστη και μεγάλη τη διοίκηση των ενετικών όπλων…» [στο ίδιο φύλλα 193-194, σημείο στο οποίο αρχίζει η αποσύνθεση τού κειμένου].
(non si può negare che questo combattimento non habbia havute tutte le beneditioni del Signor Dio, perchè nove sono stati vascelli abbruggiati, tre presi, et due investiti in terra oltre la maona somersa et la galera incendiata. Gli schiavi sono stati in molto numero oltre due capitani di sultane Turche et un rinegato Napolitano nominato il capitan Carlino. … In somma la vittoria è riuscita considerabile mentre i danni inferiti, le navi prese ed incendiate, l’inimico spaventato, non v’è cosa che non renda gloriosa l’impresa et memorabile e grande la direttione dell’armi venete…)
- [←7]
-
Πρβλ. Graziani, Francisci Mauroceni… gesta (1698), σελ. 45 και εξής, ο οποίος αναφέρεται στη Μονεμβασία ως Επίδαυρο (Λιμηρά), όπως και ο Arrighi, De vita et rebus gestis Francisci Mauroceni (1749), βιβλίο I, σελ. 36, η συνοπτική περιγραφή τού οποίου υπερβάλλει για τα αποτελέσματα των προσπαθειών τού Μοροζίνι στη Μονεμβασία. Βλέπε Alberto Guglielmotti, Storia della marina pontιficia, VIII (1893), 136-41, Anderson, Naval Wars in the Levant (1952). σελ. 153-56.
- [←8]
-
Για τη σταδιοδρομία τού Γκρεγκόριο Καράφα σημειώστε L. Bertoni στο Dizionario biografico degli Italiani, XIX (1976), 576-78, με παραπομπές.
- [←9]
-
Πρβλ. Graziani, Francisci Mauroceni… gesta (1098), σελ. 51-52.
- [←10]
-
Lettera del Signor Marcello su la vittoria ottenuta de Turchi ai Dardanelli a 26 Zugno 1656 στο Raccolta diplomatica della Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 211 (7468), φύλλα 194-197, επιστολή «πάνω από το πλοίο στην Τένεδο στις 27 Ιουνίου 1656» και βλέπε επίσης στο ίδιο, φύλλα 210-215: Relatione della vittoria navale conneguita dell’armi Venete a 26 Zugno 1656 sotto la direttione del già capitan generale Lorenzo Marcello], σύμφωνα με το οποίο τον ενετικό στόλο αποτελούσαν 7 γαλεάσες, 24 ελαφρές γαλέρες και 28 ιστιοφόρα. Και οι δύο πηγές δίνουν τα ίδια στοιχεία για τον στόλο τού Σινάμ πασά, ενώ οι περιγραφές τους για τη ναυμαχία είναι παρόμοιες, αν όχι ίδιες. Πρβλ. Anderson, Naval Wars in the Levant, σελ. 158 και εξής.
- [←11]
-
Κατά την αρχαιότητα η συλλογή λημνιακής γης συνοδευόταν από θρησκευτική λειτουργία,
«και την έφτιαχναν σε μικρές στρογγυλές πλάκες, τη σφράγιζαν με τη σφραγίδα τής Άρτεμης και ονομαζόταν Γη Σφραγισμένη, Λημνία γη και ιερή. Είναι η γη που ονομάζεται Σφραγισμένο Χώμα και εξυμνείται από τούς αρχαίους γιατρούς και ιδιαίτερα από τον Γαληνό στο ένατο βιβλίο «Περί κράσεως και δυνάμεως των απλών φαρμάκων», ως παρέχουσα μεγάλη θεραπεία για την επούλωση πληγών, αιμορραγίες, λοιμώδεις ασθένειες, δαγκώματα δηλητηριωδών ζώων, για πρόκληση εμετού αν το δηλητήριο έχει ήδη μπει στο σώμα και για άλλες παθήσεις. Αυτό το χώμα σήμερα βρίσκεται κάτω από μεγάλη προσοχή και σφραγίζεται με τη σφραγίδα τού Μεγάλου Άρχοντα των Τούρκων και μικρό μέρος του μεταφέρεται στη Χριστιανοσύνη…» [Presa di Stalimene …. στο Raccolta diplomatica della Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 211 (7468), φύλλο 216].
(e [si] la formava in girelle picciole e l’improntava col siglllo di Diana, e questa era detta terra sigillata, terra Lennia e sacra. Questa è quella terra sigillata che tanto è stata celebrata dagli antichi medici e specialmente da Galeno nel libro nono delle facoltà de ‘semplici’ come quella che sin ottimo rimedio a salvar ferite, a flussi del sangue, a mali pestilentiali, a morsi d’animali velenosi, a far vomitar i veleni già presi, et ad altra infirmità. Questa terra hoggi vien tenuta sotto grande custodia, et è suggellata col suggello del Gran Signore de Turchi, e poca ne viene portata in Christianità)
Για τις μαγικές ιδιότητες τής Λημνιακής γης σημειώστε Brusoni, Historia (1673), I, βιβλίο xiii, σελ. 306.
O συνάδελφός μου καθηγητής Christian Habicht έχει επιστήσει την προσοχή μου στη μεγάλη σημασία τής Λημνιακής γης, όπως φαίνεται από τα ακόλουθα κείμενα: Vitruvius, De architectura , VII, 2, επιμ. F. Krohn, Λειψία, Teubner, 1912, σελ. 163. Dioscorides, De materia medica, επιμ. Max Wellmann, 5 βιβλία σε 3 τόμους, Βερολίνο, 1907-14, III, 97, σελ. 67-68, αγγλική εκδοχή στο Robert T. Gunther, The Greek Herbal of Dioscorides, Οξφόρδη, 1934, σελ. 638-39. Galen στο K.G. Kühn, επιμ., Μedicοrum graecorum opera quae extant, 26 τόμοι σε 28, Λειψία, 1821-33, XII (1826), 169-78 και πρβλ. στο ίδιο, XIV (1827), 8. Σημειώστε επίσης Carl Fredrich, «Lemnos», Mitteilungen des Kaiserlich Deutschen Archäologischen Institute, Athenische Abteilung, XXXI (1906), 72 και εξής, 254-55 και F.W. Hasluck, «Terra Lemnia», Annual of the British School at Athens, XVI (1909-1910), 220-31.
Ο σουλτάνος Μεχμέτ Δ’ προχωρούσε τώρα σε κατάσχεση των αγγλικών πλοίων σε τουρκικά ύδατα, για να τα αναγκάσει να υπηρετήσουν με τον δικό του στόλο εναντίον των Ενετών, όπως μαθαίνουμε από έκκληση που έφτασε στην αγγλική κυβέρνηση στις 8 Ιανουαρίου 1657 [Public Record Office, State Papers 97, XVII, φύλλα 135-36]: «Ο Οθωμανός, εξοργισμένος και λυσσασμένος από τα πλεονεκτήματα που κέρδισαν φέτος από τα κράτη του τα όπλα τής Γαληνοτάτης Δημοκρατίας τής Βενετίας. η οποία, εκτός από την ολική καταστροφή ενός πολύ ισχυρού στόλου είχε την εύνοια τού Θεού να ελευθερώσει από τον τουρκικό ζυγό την Τένεδο και τη Σταλιμένε, που ονομάζεται αλλιώς Λήμνος, βασικά νησιά και μεγάλης σημασίας, κάνοντας τούς εαυτούς τους κυρίους τους με μικρή αντίσταση και σε σύντομο χρονικό διάστημα, [ο Οθωμανός] προσπαθεί τώρα με κάθε επιμέλεια να καταστήσει τις δυνάμεις του για την επόμενη υπηρεσία δυνατές, τρομερές και ικανές να ανακτήσουν όσα έχασε και να κατακτήσει το βασίλειο τού Χάνδακα, για το οποίο ο ίδιος κοπιάζει μάταια και ταράζει τον εαυτό του τόσα πολλά χρόνια.
Εκτός από τις εντολές που έχει δώσει σε όλους τούς ναυστάθμους του, να ετοιμάσουν ποσότητα πλοίων, έχει αρχίσει να χρησιμοποιεί βία κατά των Άγγλων που βρίσκονται στην Πύλη του, προσποιούμενος ότι θα τούς τραβήξει δια τής βίας στη δική του υπηρεσία και για τον σκοπό αυτό αρνείται επί τού παρόντος να δώσει άδεια σε αυτούς που βρίσκονται στα λιμάνια του να φύγουν, για το οποίο [δηλώνει ο συγγραφέας] ο Όλιβερ Κρόμγουελ πρέπει να προβάλει σθεναρή αντίρρηση και όχι να βλέπει τα πλοία του να υποβάλλονται σε τόσο μεγάλη βία, ώστε να αναγκάζονται σε αντίθεση με τη δική τους θέληση να ενωθούν με τον Τούρκο εναντίον ενός Χριστιανού ηγεμόνα (του δόγη τής Βενετίας), αρχαίου και αγαπητού φίλου…».
- [←12]
-
H. Kretschmayr. Gesch. von Venedig, III (1934, ανατυπ. 1964), 330.
- [←13]
-
Πρβλ. Brusoni, Historie (1673), ΙΙ, βιβλίο xiv, σελ. 7-8.
- [←14]
-
Lettera de Barbaro Badoer, proveditore dell’armata, con laquale dà parte del seguito dei Dardanelli con la morte del capitan general Mocenigo [σχεδόν δυσανάγνωστo], με χρονολόγηση «από τη γαλέρα στην Τένεδο στις 24 Ιουλίου 1657» στο Raccolta diplomatica della Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 211 (7468), φύλλα 203-204 και Relatione del combattimento seguito tra l’armata veneta et la turca li 17, 18, e 19 Luglio 1657 sotto la direttione del già illustrissimo et eccellentisimmo Signore Lazaro Mocenigo, cavalier, procurator, capitan general da mar [χρονολογημένη «από την γαλέρα στην Τένεδο στις 21 Ιουλίου 1657», στο ίδιο, φύλλα 204-210]. Σύμφωνα με το δεύτερο κείμενο, «Η αρμάδα τού εχθρού αποτελείται από 18 πλοία, 30 γαλέρες, 10 γαλεάσες και άπειρο αριθμό σαϊκιών και καϊκιών» (Consisteva l’armata nemica in XVIII navi, XXX galere, X galeazze, e numero infinito di saiche e caichi) [φύλλο 205]. Ο συγγραφέας αυτής τής περιγραφής γλιτώνει τον εαυτό του και τον αναγνώστη από κάποιο βαθμό άσχετης λεπτομέρειας, επισημαίνοντας ότι «λέω απλώς, ότι καθώς τα πλοία μεταφοράς και οι ελαφρές γαλεάσες μιμούνται την αξία των γαλεασών, οι Τούρκοι αποθαρρύνονται από το θάρρος των δικών μας» (basta il dire che emulando nel valore le galeazze le navi e le navile galeazze, i Turchi [si sono] avviliti dal coraggio de nostri) [φύλλο 206].
Μαθαίνουμε επίσης από αυτή την αναφορά (relatione) τις λεπτομέρειες τού θανάτου τού Λάζαρο Μοτσενίγκο:
«Όχι για αυτό [δηλαδή λόγω κάποιων απωλειών στη ναυμαχία] ο γενικός διοικητής επιβράδυνε σε εκείνο το σημείο τού πάθους, που θα τον έκανε ένδοξο ανάμεσα σε όλες τις αθάνατες αναμνήσεις τής κατοπινής εποχής. Συνέχισε το ταξίδι με κάθε τόλμη, μέχρι που μια μοιραία βολή κανονιού έρριξε μια μπάλα στα πυρομαχικά τής ναυαρχίδας [του Μοτσενίγκο] όπου πέρα από την πυρίτιδα υπήρχαν βόμβες και χειροβομβίδες, με αποτέλεσμα να πιάσει φωτιά η γαλέρα και να κοπεί στη μέση, να πετάξει πέρα όλο το κατάστρωμα, με αποτέλεσμα να μη μείνει τίποτε από την πίσω καμπίνα, με θάνατο τού ίδιου τού γενικού διοικητή. … Ατύχημα τόσο αξιοθρήνητο, που έκανε να πιστέψουν ότι είχε χαθεί η νίκη, και όταν ανέκτησαν το σώμα τού γενικού διοικητή, το φλάμπουρο, το φανάρι και το λάβαρο, δεν μπόρεσαν να σταματήσουν τα δάκρυα για τον χαμό ενός ηγέτη που στον ανθό τής ηλικίας του φαινόταν να είχε κάνει υποτελείς την αρετή και την τύχη. Βρέθηκε νεκρός, με το κεφάλι θρυμματισμένο από κάποιο μεγάλο χτύπημα, μάλλον από την κεραία. Ανάμεσα σε εκείνους που σώθηκαν από τη ναυαρχίδα γαλέρα ήταν ο κύριος Φραντσέσκο Μοτσενίγκο, υπολοχαγός και αδελφός τού ίδιου γενικού διοικητή, ο οποίος σώθηκε ως εκ θαύματος, με μόνη επιθυμία να θυσιαστεί για την πατρίδα όπως ο αδελφός του» [στο ίδιο, φύλλα 207-208].
(Non per questo il capitan general rallentò punto quell’ ardore che lo renderà glorioso tra tutte le memorie immortali della posterità. Continuava egli il viaggio con tutta intrepidezza quando un colpo fatale di canone portò una palla nella munitione della generalitia dove oltre la polvere v’erano bombe e granate, onde acceso il fuoco la galera si divise per mezzo, volando tutta la coperta, non rimanendo che dalla parte del fogone indietro con morte dello stesso generale…. Accidente così lacrimabile ha fatto creder perduta in vittoria, e sebene si sono ricuperati il cadavere del capitan generale, lo stendardo, il faro, et la bandiera publica, non per questo si sono punto rallentate le lacrime per la caduta d’un comandante che nel fiore degli anni pareva che havesse rese tributarie la virtù et la fortuna. Fu ritrovato il cadavere con la testa tutta fracassata da qualche gran colpo che si suppone dell’antenna. Tra quelli che si sono salvati nella galera generalitia è stato Signor Francesco Mocenigo, luogotenente e fratello del medesimo capitan generale, che miracolosamente s’è preservato in vita col solo desiderio di sacrificarla alla patria a similitudine del fratello.)
Σημειώστε επίσης στο ίδιο θέμα τη Lettera di raggualio del combattimento tra l’armata veneta e la turca a’ Dardanelli sotto il comando del già illustriss. et eccel. Sig. Lazaro Mocenigo, K[avalier], Procurator, Capitan general da mar seguito il 17, 18 e 19 Iuglio 1657 [Βενετία, appresso Gio. Pietro Pinelli, stampator ducale, 1657]. Η τέταρτη ναυμαχία των Δαρδανελλίων και ο θάνατος τού Μοτσενίγκο προκάλεσε μεγάλη έξαψη στη Βενετία και αλλού. Πρβλ. Brusoni, Ηistoria (1674) II, βιβλίο xiv, σελ. 11 και εξής.
Για τις τουρκο-ενετικές ναυτικές συγκρούσεις στα Δαρδανέλλια βλέπε επίσης E. Ferrari , «Le Battaglie del Dardanelli nel 1656-57». στο Memorie storiche militari , IX (1913), fasc. 3, σελ. 1-243, με παράρτημα πενηνταεπτά αρχειακών και άλλων κειμένων.
- [←15]
-
Relatione del combattimento, φύλλο 208.
- [←16]
-
Στο ίδιο, φύλλο 209 και σημειώστε Anderson, Naval Wars in the Levant, σελ. 164-67. Για τον ρόλο τού Μπλέτσι στα γεγονότα τού 1657 βλέπε Relatione del viaggio delle galere pontificie in Levante l’anno 1657 sotto il comando del loro generale bali Giovanni Bichi, priore di Capua [γραμμένο από τον Ιωαννίτη Μαρκ’ Αντόνιο Μινιτσιόνι από την Περούτζια και δημοσιευμένο με σύντομη εισαγωγή από τον G. Cugnoni στο Βulletino senese di storia patria, IV (Σιένα, 1897), 345-89]. Ο Cugnoni [σελ. 381 και εξής] μάς παρέχει επίσης το φτωχο κείμενο τής Lettera di raggualio del combattimento tra l’armata veneta e la turca a’Dardanelli, που αναφέρθηκε στη σημείωση 14 πιο πάνω. Για τον Τζιοβάννι Μπίτσι σημειώστε επίσης G. de Caro στο Dizionario biografico degli Italiani, X (1968), 349-51, με διάφορες παραπομπές.
- [←17]
-
Graziani, Francisci Mauroceni… gesta (1698), σελ. 56-83 με κάπως συγκεχυμένες λεπτομέρειες. Arrighi, De vita et rebus gestis Francisci Mauroceni (1749). βιβλ i, σελ. 43-58. Kretschmayr, Gesch. V. Venedig, ΙΙΙ (1934, ανατυπ. 1964), 330-33. Anderson, Naval Wars in the Levant (1952), σελ. 167-70. Relatione del successo de Calamata sotto la condotta del generale [Jaques de] Grémonville, sergente generale, del 1659 στο Raccolta dlplomatica della Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII (7468), φύλλα 240-246.
- [←18]
-
Ivan Dujčev, Avvisi di Ragusa, (Orientalia Christiana analecta, 101), Ρώμη, 1935, αριθ. clxxxviii-cxciii, cxcv, cxcvii, σελ. 242-55, με την παραπομπή από το έγγραφο με αριθ. cxciii, σελ. 251 με ημερομηνία 21 Δεκεμβρίου 1661.
- [←19]
-
Πρβλ. Raguaglio del successo alla Suda sotto 24 Agosto 1660 sotto la diretione del Signor capitan general Francesco Morosini e del Signor principe Almerigo di Parma στο Raccolta diplomatica della Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 211 (7468), φύλλα 257-267.
- [←20]
-
Υπάρχει εντυπωσιακό μνημείο για τον Αλμερίγκο ντ’ Έστε, σε ανάμνηση των υπηρεσιών του στη Δημοκρατία, στην εκκλησία τής Σάντα Μαρία Γκλοριόζα ντέι Φράρι στη Βενετία, το τέταρτο μνημείο στα δεξιά (δίπλα στο ιερό τής οικογένειας Ζάνε), καθώς μπαίνει κανείς στην εκκλησία από την κύρια πύλη.
- [←21]
-
Πρβλ. Graziani, Francisci Mauroceni… gesta (1698), σελ. 85-105, Damerini, Morosini (1929), σελ. 89-95.
- [←22]
-
Graziani, Francisci Mauroceni… gesta, σελ. 107, Arrighi, De vita et rebus gestis Francisci Muuroceni, βιβλ. I, σελ. 82-84, Danierini, Morosini, σελ. 93-100.
- [←23]
-
Το Σαιντ Γκότταρντ (Szentgotthard) βρίσκεται βέβαια στην Ουγγαρία, τώρα στα αυστριακά σύνορα, τριάντα περίπου μίλια δυτικά τού Βάζβαρ. Υπάρχει μικρό μουσείο στο Σαιντ Γκότταρντ, όπου βρήκα σε έντυπη ειδοποίηση μια μοναδική αναφορά στον Μοντεκουτσόλι και στα γεγονότα τού 1664. Συνεχίζοντας προς Βάζβαρ, ταξιδεύει κανείς συνεχώς σε πεδιάδα. Η πόλη βρίσκεται σε μικρό ύψωμα μέσα σε πράσινα δέντρα και καλλιεργημένα χωράφια. Ένα σπίτι στο Βάζβαρ λέγεται ότι ετοιμάζεται ως μουσείο. Ο πληροφοριοδότης μου ανέφερε ότι το εν λόγω σπίτι ήταν ο τόπος τής υπογραφής τής συνθήκης στις 10 Αυγούστου 1664, πράγμα για το οποίο αμφιβάλλω. Όσο για το Νόβε Ζάμκυ, μια θαμπή, κακοντυμένη πόλη, ο τουρίστας δεν θα βρει εκεί σχεδόν κανένα μνημείο τού τουρκικού παρελθόντος. Υπάρχει σύντομη περίληψη τής συνθήκης τού Βάζβαρ (στα γαλλικά) στο Dumont, Corps universel diplomatique, VI-2 (1728), αριθ. xi, σελ. 23, και λατινική εκδοχή στο ίδιο, αριθ. xii, σελ. 23-25, «έγινε στο τουρκικό στρατόπεδο στο Βάζβαρ, στις 10 Αυγούστου 1664» (actum in Castris Turcicis apud Vasvarum, decima mensis Augusti, anno MDCLXIV).
- [←24]
-
Kretschmayr, Gesch, v. Venedig, III (1934, ανατυπ. 1904), 332-35. Anderson, Naval Wars in the Levant (1952), σελ. 172-77 και πρβλ. Graziani, Francisci Mauroceni… gesta (1698), σελ. 108-11, ο οποίος σημειώνει την άρνηση των Ενετών κατά τη διάρκεια τού τουρκο-αυστριακού πολέμου να δεχτούν ειρήνη με βάση την παραλαβή από αυτούς τής μισής Κρήτης και από τούς Τούρκους (Thraces) τής άλλης μισής. Ο Arrighi, ο οποίος βέβαια γράφει απλώς βιογραφία τού Φραντσέσκο Μοροζίνι, έχει λίγα να πει για την περίοδο 1662-1666 [ό. π., βιβλίο i, σελ. 83-85].
- [←25]
-
ASV, Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 815, σελίδες και εγγραφές χωρίς αρίθμηση. Όπως είχε γράψει ο Αντόνιο Μπάρμπαρο στον δόγη και στη Γερουσία από τον Χάνδακα στις 8 Φεβρουαρίου 1667,
«δεδομένου ότι η διατήρηση αυτου τού φρουρίου εξαρτάται από την άγρυπνη προσοχή τής Εξοχότητάς σας, την οποία ενδεχομένως θα συνοδεύουν οι παραδόσεις προμηθειών που έχουν ζητηθεί, με προσαρμοσμένες αποστολές χρημάτων, για να μπορέσετε να ενθαρρύνετε αυτούς τούς ανθρώπους, θέλω να ελπίζω ότι με τη βοήθεια τού Κυρίου τού Θεού θα δω μάταιους όλους αυτούς τούς δελεασμούς τούς οποίους χρησιμοποεί η δύναμη τού εχθρού, γιατί σίγουρα δεν θα σταματήσετε να ασκείτε συνεχώς και ακούραστα κάθε δυνατή επιμέλεια»
(Dipende il mantenimento di questa piazza dalla vigilante providenza dell’Eccellenze vostre, quali se opportuni faranno seguire i ricapiti delle provigioni già ricercate con agiustate espeditioni di denaro per poter animar queste genti, voglio sperare coll’aiuto del Signor Iddio di veder vani tutti li tentatrici ch’ è per pratticare la potenza nemica, per il che io non mancarò certamente d’impiegare continuate et indefesse tutte le più possibili diligenze)
[στο ίδιο, Filza 815, «από Χάνδακα στις 8 Φεβρουαρίου 1666, νέου ημερολογίου, ενετική χρονολόγηση» (Candia li 8 Febraro 1666 S[til] N[ovo], more Veneto)].
- [←26]
-
Για τις βίαιες συγκρούσεις των Χριστιανών με τούς Τούρκους στον Χάνδακα από 28 Mαϊου μέχρι 9 Ιουνίου 1667, βλέπε MS. Marc. It., VII, 657 (7481), φύλλα 23-27, από 23 Ιουνίου μέχρι 15 Ιουλίου στο ίδιο, φύλλα 33-44 και κατά τη διάρκεια τού πρώτου μισού τού Οκτωβρίου Στο ίδιο, φύλλα 47-49. Κατά τη διάρκεια τής νύχτας στις 2 Ιουλίου (1667) οι παπικές και μαλτέζικες γαλέρες έφτασαν στη νήσο Ντία και την επόμενη μέρα «εμφανίστηκαν στην τάφρο τής πόλης [του Χάνδακα]. Εισέπραξαν τριπλό χαιρετισμό από κανόνια και μουσκέτα» (comparvero in fossa della città (Candia); riceverono triplicato il saluto del cannone e moscheto) [φύλλα 36-37].
- [←27]
-
Πρβλ. La Guerra di Candia, 1667-1668 στο MS. Marc. It. VII, 2182 (8779), το οποίο είναι σχεδόν εξ ολοκλήρου αφιερωμένο σε καθημερινή περιγραφή (ή ημερολόγιο) των μαχών στον Χάνδακα από τις 27 Mαϊου 1667 μέχρι τα τέλη Απριλίου 1668. Ο τόμος περιλαμβάνει 197 φύλλα και είναι πολύ καθαρογραμμένος. Υπάρχουν εδώ [φύλλα 183-190] αντίγραφο τής αναφοράς τού μαρκήσιου ντε Βιλ προς τη Γερουσία για τις συνθήκες στο φρούριο (piazza) τού Χάνδακα, ο ενετικός πολεμικός στόλος [armata da mare] και ο τουρκικός καταυλισμός τη νύχτα τού Σαββάτου 21 Απριλίου, όταν έφυγε από τον Χάνδακα. Στο χειρόραφο αυτό υπάρχουν επίσης το κείμενο ενός σημειώματος (στα λατινικά) που έστειλε ο πάπας Κλήμης Θ΄ στον Φραντσέκο Μοροζίνι με ημερομηνία 18 Mαϊου 1669 και τής απάντησης τού Μοροζίνι (στα ιταλικά) με ημερομηνία 19 Ιουλίου 1669. Πρβλ. γενικά Alberto Guglielmotti, Storia della marina pontificia, VΙΙΙ (Ρώμη, 1893), 277 και εξής.
Η υπηρεσία τού ντε Βιλ προς τη Βενετία μπορεί να μελετηθεί σε τέσσερα κείμενα που υπάρχουν στο MS. Marc. It., VII, 657 (7481), φύλλα 2-3, 7-8, 11-12, 13-20. Τα τρία πρώτα από αυτά τα κείμενα, όλα πολύ συνοπτικά, αφορούν επίσημες, τελετουργικές χειρονομίες, ενώ το τέταρτο αποτελεί ακριβή, περιγραφική αφήγηση των οχυρώσεων τού Χάνδακα, όπως αυτές ήσαν στις 20 Απριλίου 1668 (με ημερομηνία 21 Απριλίου στο αντίγραφο που αναφέρεται πιο πάνω), με εκτιμήσεις τής κατάστασης των προμαχώνων, οχυρωμάτων γωνιωδών και μηνοειδών (mezza luna), τού αντίκρημνου κλπ. Γενικά οι προοπτικές φαίνονταν στον ντε Βιλ ελπιδοφόρες. Ο Χάνδακας ήταν καλά εφοδιασμένος με πυροβολικό, αλλά υπήρχε έλλειψη πυρομαχικών, ιδιαίτερα πυρίτιδας, αν και είχαν φτάσει από τη Βενετία 2.000 βαρέλια (barili), παρά τη σύσφιξη των τουρκικών γραμμών από τον Κιοπρουλού. Τα άλλα στρατιωτικά εφόδια είχαν εξαντληθεί σε μεγάλο βαθμό. Τα τρόφιμα ήσαν σπάνια και ακριβά, με ένα κοτόπουλο να κοστίζει ένα και ένα τέταρτο ρεάλι. Οι άρρωστοι και οι τραυματίες δυσκολεύονταν να βρουν τρόπο επιβίωσης. Ο ενετικός στόλος φαινόταν στον ντε Βιλ ότι είχε επαρκή δύναμη, με αρκετές γαλέρες, γαλεάσες και άλλα σκάφη. Όμως και οι Τούρκοι είχαν τα προβλήματά τους, με αναταραχή στην Ισταμπούλ. Προφανώς μόνο ο χρόνος θα ξεκαθάριζε την κατάσταση για τούς Τούρκους, καθώς και για τούς Ενετούς.
- [←28]
-
Η κατασκοπεία (και η δολιοφθορά) αποτελούσαν κυρίαρχα στοιχεία των τουρκο-ενετικών πολέμων (και οι Ενετοί οργάνωσαν πολλές δολοφoνίες), για το οποίο πρβλ. Venezia e la diffesa del Levante da Lepanto a Candia, 1570-1670, Βενετία, 1986, σελ. 79-85, με εκτεταμένες σημειώσεις.
- [←29]
-
Relatione del combattimento glorioso seguito tra galere della Serenissima Republica di Venetia el le galere de’ Bei, sotto il commando dell’illustriss. et eccellentiss. Signor Francesco Moresini, Cavalier, Capitan generale da Mar, la notte delli 8 Marzo 1668 nelle acque di Fraschia [Βενετία, appresso Camillo Bortoli, 1668]. Tο ίδιο κείμενο εκδόθηκε επίσης το 1668 από τον Giovanni Pietro Pinelli, stampator ducale και φυσικά και τα δύο κείμενα κυκλοφόρησαν «με άδεια των Ανωτέρων» (con licenza de’ Superior).
- [←30]
-
Για την ειρήνη τού 1668 σημειώστε την επιστολη τού Λουδοβίκου ΙΔ’ προς τον πάπα Κλήμεντα Θ΄, γραμμένη στο Σαιν Ζερμαίν στις 16 Απριλίου (1668) [στη Bibl. Nazionale Marciana, MS. It. VII, 675 (8209), φύλλα 5-6]. Αλλά η ειρήνη στην Ευρώπη δεν ήταν ειρήνη στην Ανατολική Μεσόγειο, γιατί ο Κρητικός πόλεμος συνεχιζόταν, όπως θρηνούσε η Eνετική Σινιορία σε επιστολή, συγχαίροντας τον Λουδοβίκο για την ειρήνη μεταξύ Γαλλίας και Ισπανίας και κάνοντας έκκληση για γαλλική βοήθεια εναντίον των Τούρκων:
«Αλλά ενώ τα κίνητρα τής ίδιας συμπόνοιας [της μεγαλειότητάς του] έχουν πείσει το μυαλό του για τον τρόπο τής νίκης μέσω τής ειρήνης, τα τωρινά βάσανα τής Χριστιανοσύνης που καταπιέζεται από τα δυνατά όπλα των βαρβάρων, είμαστε σίγουροι ότι θα επιδείξει τον Χριστιανικότατο ζήλο του να θελήσει να πάρει τα όπλα εναντίον τους, για να βοηθήσει σε μια υπόθεση τής ιερής μας πίστης. Και ενώ το φρούριο τού Χάνδακα, αποτελεσματικό προπύργιο στις πλημμύρες των Τούρκων, αντιστέκεται, αν και δέχεται έντονη επίθεση από ισχυρότατο στρατό με τον πρώτο βεζύρη, καλείται η καλοσύνη τής μεγαλειότητάς του να στηρίξει με τις άοκνες προσπάθειες των δυνάμεών του τη σταθερότητα τής Γερουσίας και να εμψυχώσει αυτή την τόσο σημαντική υπεράσπιση με τα σημάδια των δικών του όπλων, πάντοτε νικηφόρων. Η συγκυρία είναι σημαντική, η πολιορκία είναι επίμονη, και οι δυνάμεις, εξαντλημένες από αυτόν τον μακροχρόνιο πόλεμο, θα παραδοθούν, εκτός αν η μόνη θέρμη τής επικουρίας από το στέμμα του μπορέσει να τονώσει την υπεράσπιση τής θρησκείας και τής πίστης, ενώ η Γερουσία από την ίδια την καλοσύνη της εμπιστεύεται τώρα τούς έτοιμους και άφθονους, σε αντιστοιχία με την επείγουσα ανάγκη, και έχει περισσότερο στην ψυχή την αύξηση των εν λόγω υποχρεώσεων, που ευγνώμονες και διαρκείς θα διατηρηθούν για την Αυτού Μεγαλειότητα, στην οποία εύχεται ολόψυχα πολλά και ευτυχισμένα χρόνια» [στο ίδιο, φύλλο 8].
(Mentro però il motivi della pietà medesima (di Maestà vostra) ha persuaso l’ animo suo nel mezzo delle vittorie alla pace, le presenti afflitioni della Cristianità oppressa dall’ armi potenti de Barbari, confidiamo siam per disponer il Christianissimo suo zelo a voglier l’ armi contro di essi per assister ad una causa della nostra santa fede. E mentre la piaza di Candia, valido antemurale all’ innondationi de Turchi, resiste, benchè fieramente oppugnata con potentissimo essercito dal Primo Visir, è la bontà della Maestà vostra chiamata a sostener con i vigorosi soccorsi delle sue forze la costanza del Senato et animar quella così importante diffesa con i sovegni delle sue armi sempre vittoriose. La congiontura è importante, l’assedio è pertinacce, e le forze estenuate da così lunga guerra van cedendo, onde il solo calore degl’ agiuti della sua corona può invigorire la diffesa della religione e della fede, et il Senato stesso dalla di lei bontà hora li confida pronti e copiosi in corrispondenza dell’ urgenze, e dispone di più nell’anima l’ augumento di quelle obligationi che grate e perpetue si conserverano alla Maestà vostra, alla quale di tutto cuore augura lunghi e felici gl’anni)
- [←31]
-
Arch. Segr. Vaticano, Acta Consistorialia, Acta Miscellanca, τομ. 42, φύλλα 50-51.
- [←32]
-
Arch. Segr. Vaticano, Miscellanea, Arm. XV, torn. 138, Registro di Lettere del Cavaliere F. Vincenzo Rospigliosi, Comandante delle galere pontificie spedite in Levante scritte da 24 a Maggio 1668 fino adì 30 Luglio 1669:
«Την Κυριακή 20 Mαϊου 1668, περίπου στις 7 μ.μ., έφτασα στο νησί Νίσιντα και σήμερα θα κάνω την είσοδο μου στη Νάπολη, απαλλαγμένος από κάθε δυσκολία με τη βοήθεια τού νούντσιου επισκόπου Γκάλιο [Μάρκο Γκάλλιο, επίσκοπου Ρίμινι και αποστολικού νούντσιου στη Νάπολη από 10 Φεβρουαρίου 1668]»
(Domenica 20 del corrente verso le 22 hore giunsi a Nisita, et hoggi farò la mia entrata in Napoli, restando sopite tutte le difficoltà per mezzo di monsignor nunzio Gallio…)
[φύλλο 9, αναφορά που γράφτηκε στη διάρκεια τριών ημερών και με ημερομηνία 23 Mαϊου 1668 στο φύλλο 13]. Η προηγούμενη αναφορά είναι χρονολογημένη στη Γκαέτα στις 20 Mαϊου και η επόμενη στη Νάπολη στις 24 Mαϊου [φύλλο 14]. Ο Ροσπιλιόζι βρισκόταν στη Μεσσίνα στις 4 Ιουνίου [φύλλο 27], στο Φάρο ντι Μεσσίνα στις 12 [φύλλο 39], στην Κέρκυρα στις 16 τού μηνός [φύλλο 41], στη Ζάκυνθο στις 27 [φύλλο 46], στο ακρωτήριο Ματαπάς στις 2 Ιουλίου [φύλλο 48], στον Βραχίονα (Braccio, Brazzo) τής Μάνης στις 3 τού μηνός [φύλλο 49], στο Τσιρίγο στις 6 [φύλλο 51] και είχε φτάσει στη νησίδα Άγιοι Θεόδωροι (San Todero) στις 7-9 Ιουλίου [φύλλο 53], όπου σημείωνε,
«ότι ο ενετικός στόλος που υπάρχει σε αυτά τα νερά των Αγίων Θεοδώρων αποτελείται από πέντε γαλεάσες, 15 ελαφρές γαλέρες και 10 διάφορα σκάφη εκτός από μπριγαντίνινα, και άλλα μικρά σκάφη» [φύλλο 52].
(che l’armata veneta esistente in quest’acque di S. Todero consiste in 5 galeazze, 15 galee sottili, e 10 vascelli diversi oltre a brigantini et altri legni piccoli)
Για την εκτεταμένη βοήθεια που έδωσε ο Κλήμης Θ΄ στη Βενετία εναντίον των Τούρκων κατά τη διάρκεια τής σύντομης παπικής του θητείας (1667-1669) βλέπε Pastor, Gesch. d. Päpste, XIV-1 (1929), 602-9.
- [←33]
-
Πρβλ. Registro di Lettere del Cav. F. Vincenzo Rospigliosi [αναφορά παρέχεται πιο πάνω], φύλλο 63:
«Ο κρύος καιρός αυτών των τελευταίων ημέρών, που εξακολουθεί όμως με αξιοσημείωτη ένταση, εμπόδισε αυτές τις ομάδες να μπορέσουν να φτάσουν στα νερά κοντά στους Αγίους Θεοδώρους, ενώ ούτε εγώ θέλησα να πάω να αρπάξω στη Γραμβούσα [ενετικό οχυρό, αλλά δυτικά τού ακρωτηρίου Σπάθα] ή αλλού, για να μην αφήσω αυτό το μέρος»,
(Il tempo fresco di questi giorni passati, che continua tuttavia con notabile accrescimento, ha impedito a queste squadre di poter far’acqua in vicinanza di S. Todero, nè io ho voluto che si vadarà pigliarne alla Calabuse o in altrove per non abbandonar questo posto)
η οποία επιστολή είναι χρονολογημένη στους Αγίους Θεοδώρους στις 14 Ιουλίου 1668. Ο Ροσπιλιόζι χρειαζόταν επίσης γαλέτα [φύλλο 64].
Ο F. Ballerini, «Lettere di Vincenzo Rospiglioso , cavaliere gerosolimitano e capitano generale dell’armata (pontificia) nella Guerra di Candia», Il Muratori, I (Ρώμη, 1892), 123-26 έχει δημοσιεύσει μια επιστολή τού Ροσπιλιόζι με ημερομηνία 9 Ιουλίου 1668 και [στο ίδιο, σελ. 181-84] τρεις επιστολές με ημερομηνία 25 Ιουλίου, καθώς και άλλες δύο επιστολές με ημερομηνία 21 και 25 Ιουλίου [στο ίδιο, II (1893), 167-70].
- [←34]
-
Registro di Lettere del Cav. Rospigliosi, φύλλο 66, επιστολή με ημερομηνία 25 Ιουλίου 1668.
- [←35]
-
Στο ίδιο, φύλλο 67, επιστολή γραμμένη στους Αγίους Θεοδώρους (S. Todero) στις 25 Ιουλίου 1668.
- [←36]
-
Στο ίδιο, φύλλο 67, 25 Ιουλίου 1668.
- [←37]
-
Στο ίδιο, φύλλα 77-80.
- [←38]
-
Πρβλ. Nova e vera Relatione del combattimento novamente seguito in Candia, εκτυπ. στη Βενετία, Μπολώνια και Φερράρα από τον Giulio Bulzoni Giglio, 1669:
«Τότε οι Τούρκοι έφτιαξαν ένα οχυρό στους Αγίους Θεοδώρους και έβαλαν πάνω του μερικά κανόνια, για να κρατούν μακριά τον ενετικό στρατό και να προστατεύουν την τουρκική απόβαση…».
(In tanto fabricando li Turchi un Forte à S. Todoro, e postovi sopra il cannone per tener lontana l’armata veneta et assicurare lo sbarco alla turchescha…)
- [←39]
-
Registro di Lettere del Cav. Rospigliosi, φύλλα 80-83.
- [←40]
-
Στο ίδιο, φύλλο 84, «από το οχυρό Αγίας Μαρίνας στις 3 Αυγούστου 1668» (dal Forte S. Marina, 3 Agosto 1668):
«Αφού έκλεισα και δίπλωσα την αναφορά μου τής 2ας τού παρόντος μηνός, θα ήθελα να προσθέσω, … ότι σε εκπλήρωση τής απόφασης που έχει ήδη ληφθεί, μεταφερθήκαμε σήμερα το πρωί στο φρούριο τής Αγίας Μαρίνας, χωρίς να αντιμετωπίσουμε καμία αντίσταση από τούς Τούρκους, οι οποίοι στο σημείο ακριβώς τη αποβίβασής μας έφυγαν όλοι…»
(Doppo d’haver serrato il mio piego in data delli 2 del presente devo soggiungere … che in adempimiento della resoluzione di già presa, ci siamo portati stamane al forte di S. Marina senza havervi incontrato alcuna resistenza per parte de’ Turchi, quali nel punto stesso dello sbarco da’ nostri se ne son tutti fuggiti…)
και πρβλ. φύλλο 85:
«Ο ενετικός στόλος στο συνήθη τόπο των Αγίων Θεοδώρων, για να εμποδίζει την εισαγωγή βοήθειας για το μέρος των Χανίων, κατέλαβε σήμερα το πρωί, χωρίς αντίσταση, το φρούριο τής Αγίας Μαρίνας, το οποίο είχαν εγκαταλείψει δειλά οι εχθροί….».
(L’armata veneta nel solito posto a S. Todero per impedire l’introduzione de’ soccorsi per la parte di Canea, questa mattina ci siamo impadroniti, senza contrasto, del forte di S. Marina, havendolo vilmente abbandonato i nemici….)
Υπάρχει μια παλαιά αλλά καλά ενημερωμένη περιγραφή τού πολέμου τού Χάνδακα κατά τη διάρκεια των ετών 1668-1669 από τον Wilhelm Bigge, Der Kampf um Candia in den Jahre 1667-1669, Βερολίνο, 1899, σελ. 113-227, ιδιαίτερα σελ. 136 και εξής, στο Kriegsgeschichtliche Einzelschriften, τομ. V, Heft 26. Υπάρχει επίσης ιταλική μετάφραση τής μονογραφίας τού Bigge, Τορίνο, 1901.
- [←41]
-
Registro di Lettere del Cav. Rospigliosi, φύλλα 87, 88, 89 και αλλού.
- [←42]
-
Στο ίδιο, φύλλο 92:
«Επιβεβαιώνεται από διάφορα μέρη η είδηση ότι η αρμάδα τού εχθρού μπορεί να έλθει σε αυτά τα νερά των Χανίων, για να πραγματοποιήσει την αποβίβαση δύναμης επικουρίας, που προορίζεται από τον καπουδάν πασά για βοήθεια τού στρατοπέδου τού βεζύρη….»
(Vien confermato da più parti l’avviso che l’armata nemica possa portarsi in queste acque di Canea per effettuarsi lo sbarco de’ soccorsi destinati dal capitan bassà in aiuto del campo del visir ….),
από επιστολή τού Ροσπιλιόζι με ημερομηνία 16 Αυγούστου 1668.
- [←43]
-
Στο ίδιο, φύλλο 96, «από τα νερά των Χανίων στις 22 Αυγούστου 1668» (dall’ acque di Canea 22 Agosto 1668).
- [←44]
-
Στο ίδιο, φύλλο 96.
- [←45]
-
Στο ίδιο, φύλλο 97 και πρβλ. φύλλο 101.
- [←46]
-
Στο ίδιο, φύλλο 102, «από τα νερά των Χανίων στις 22 Αυγούστου 1668» (dall’ acque di Canea 22 Agosto 1668).
- [←47]
-
Στο ίδιο, φύλλο 104, επίσης με ημερομηνία 22 Αυγούστου.
- [←48]
-
Στο ίδιο, φύλλο 105, «από τα νερά των Χανίων στις 23 Αυγούστου 1668» (dall’ acque di Canea 23 Agosto 1668).
- [←49]
-
Στο ίδιο, φύλλα 105-106, «προς τον εξοχότατο γενικό διοικητή Μοροζίνι στον Χάνδακα, … από τα νερά των Χανίων στις 26 Αυγούστου 1468» (all’eccellentissimo capitan generale Morosino in Candia … dall’acque di Canea 26 Agosto 1668) και πρβλ. φύλλα 112-113 και αλλού. Η υπόθεση Ναβαγκέρο εξιστορείται σε πολλές από τις επιστολές τού Ροσπιλιόζι.
- [←50]
-
Στο ίδιο, φύλλο 107, «από τα νερά των Χανίων στις 28 Αυγούστου 1468» (dall’ acque di Canea 28 Agosto 1468).
- [←51]
-
Στο ίδιο, φύλλα 108 και εξής. Υπάρχει συνοπτική περιγραφή των γεγονότων, όπως τα είδε ο Ροσπιλιόζι, σε αυτό το χειρόγραφο [στα φύλλα 108-111]. Έφυγε από τα ύδατα των Χανίων, κατευθυνόμενος στη Ζάκυνθο, στις 28 Αυγούστου [φύλλο 116].
- [←52]
-
Στο ίδιο, φύλλο 118 «από τη Ζάκυνθο στις 7 Σεπτεμβρίου 1668» (Zante, 7 Settembre 1668):
«Ήρθε ένα σκάφος από την Κέρκυρα, με την ειδοποίηση ότι οι γαλέρες τής Νάπολης και τής Σικελίας, εννέα τον αριθμό [δηλαδή πέντε ναπολιτάνικες και τέσσερις σικελικές γαλέρες], υπό τη διοίκηση τού άρχοντα δούκα τής Φερραντίνα, μαρκήσιου τής Βιλλαφράνκα, θα βρεθούν σε αυτό το λιμάνι και πολύ σύντομα θα είμαστε μαζί και εγώ από την πλευρά μου θα δείξω αμέσως ότι επιστρέφω στον Χάνδακα και θα πάω παντού όπου υπάρχουν ομάδες, ικανές να κάνουν κάποια πράξη στην υπηρεσία τής δημόσιας υπόθεσης…».
(Giunge una barca da Corfu con avviso che le galere di Napoli e di Sicilia in numero di 9, comandate dal Signor Duca di Ferrandina, marchese di Villafranca, si ritrovano in quel porto, onde quanto prima ci saremo insieme, et io per la mia parte m’esibirò prontissimo di tornar’ in Candia ed andar per tutto dove le squadre possino operar qualche cosa in servizio della causa pubblica…)
- [←53]
-
Στο ίδιο, φύλλο 118, «προς τον άρχοντα δούκα τής Φερραντίνα, μαρκήσιο τής Βιλλαφράνκα, … Κέρκυρα, 9 Σεπτεμβρίου 1668» (al Signor Duca di Ferrandina, marchese di Villafranca… Corfu, 9 Settembre 1668) και πρβλ. φύλλα 110 και εξής.
- [←54]
-
Στο ίδιο, φύλλα 123-124, «Κέρκυρα 20 Σεπτεμβρίου 1468» (Corfu, 20 Settembre 1468):
«Έφτασε χτες το βράδυ σε αυτά τα ύδατα ο άρχοντας δούκας τής Φερραντίνα με εννέα γαλέρες, 4 τής Σικελίας και 5 τής Νάπολης. … Εισερχόμενος χαιρέτησε το λάβαρο τού Κυρίου μας με γενικό κανονιοβολισμό από όλα τα κανόνια του. … τού έδωσα ορισμένα αναψυκτικά και έναν σκλάβο ντυμένο με χρυσό μπροκάρ και φρόντισα με κάθε τρόπο να κερδίσω το μυαλό του και να τον πείσω να επιχειρήσει κάποια πράξη στην υπηρεσία τής δημόσιας υπόθεσης, ώστε να μην καταστεί εντελώς ανώφελη η αποστολή του…
(Giunse finalmente lersera in queste acque il Signor Duca di Ferrandina con 9 galere, 4 di Sicilia e 5 di Napoli. … Nell’ingresso salutò lo stendardo di Nostro Signore con salva generale di tutti li suoi cannoni. … L’ho … regalato d’alcuni rinfreschi e d’un schiavetto vestito di broccato d’oro et in tutto procuro di guadagnarmi l’animo suo affine di persuaderlo ad operar qualche cosa in servizio della causa pubblica acciochè non riesca del tutto inutile la di sua missione…
Γι΄ αυτό πρότεινα να παραχωρήσει στη Δημοκρατία 150 ή 200 πεζούς στρατιώτες από τις γαλέρες του, για να αποσταλούν αμέσως στον Χάνδακα, όπου μια τέτοια επικουρία σε αυτές τις δυσχερείς συνθήκες θα ήταν πιο σημαντική από οποιαδήποτε άλλη. … Αφού ζήτησε συγγνώμη αποδίδοντας την αδυναμία του στην έλλειψη εξουσιοδότησης, είπα ότι είχα πάρει το θάρρος να στρατολογήσω 200 και ότι η Αγιότητά του είχε καταδεχθεί να εγκρίνει καλοκάγαθα μια τέτοια απόφαση, λαμβάνοντας υπόψη τις παραπάνω ανησυχίες και το μεγάλο όφελος, που θα μπορούσε να προσφέρει μια τόσο μικρή βοήθεια…».
Per tal riguardo gl’ho proposto di concedere alla Republica 150 o 200 fanti delle sue galere da inviarsi prontamente in Candia, dove quello soccorso nelle presenti strettezze riuscirebbe più considerabile di qualsivogl’altro. … Essendosi egli scusato con allegare la sua impotenza per difetto d’autorità, gli ho risposto ch’ io m’ero preso ardire di arrolarne 200, e che sua Santità si era degnata di approvar benignamente tal risoluzione, attese le predette angustie et il gran benefizio che si poteva cavare da così picciol rimedio…)
- [←55]
-
Στο ίδιο, φύλλο 124.
- [←56]
-
Στο ίδιο, φύλλα 125-126, «στον άρχοντα γενικο διοικητή Μοροζίνι στον Χάνδακα, … από την Κέρκυρα στις 22 Σεπτεμβρίου 1468» (al Signor capitan generale Morosino, Candia … Corfu, 22 Settembre 1668):
«…Έλπιζα ότι ο κύριος δούκας θα μού επέτρεπε να στρατολογήσω για αύξηση αυτού τού παπικού συντάγματος έναν καλό αριθμό Ισπανών πεζών στρατιωτών [που θα ήσαν κυρίως Ιταλοί], αλλά ζήτησε συγγνώμη για το γεγονός ότι δεν μπορούσε να ανταποκριθεί στις απαιτήσεις μου, γιατί με τη θνησιμότητα δεν μπορούσε να εκπληρώσει την υποχρέωσή μου απέαντι στη Γαληνοτάτη Δημοκρατία…» και πρβλ. φύλλο 120 και αλλού.
(…Speravo che il Signor Duca mi permetterebbe d’arrolare in aumento di cotesto reggimento pontificio un buon numero di fanteria spagnola, ma essendosi egli scusato d’aderire alle mie istanze, resto con mortificazione di non haver potuto complire all’obbligo mio in ossequio della Serenissima Republica…)
- [←57]
-
Στο ίδιο, φύλλο 120, «από το Ρέτζιο στις 28 Σεπτεμβρίου 1668» (Reggio, 28 Settembre 1668) και πρβλ. φύλλα 132-133.
- [←58]
-
Στο ίδιο, φύλλα 127 και εξής. Γράφοντας στον αδελφό του καρδινάλιο Τζάκοπο στις 28 Σεπτεμβρίου, ο Ροσπιλιόζι εξέφραζε ευγνωμοσύνη προς τον Αλοΰσιους Παππακόρντα (πεθ. 1670), τον επίσκοπο τού Λέτσε, για την προθυμία του [φύλλο 131].
- [←59]
-
Στο ίδιο, φύλλο 134.
- [←60]
-
Στο ίδιο, φύλλα 136-144: «…Γκαέτα, όπου έφτασα χθες…» (…Gaeta, dove giunsi ieri…), επιστολή με ημερομηνία 14 Οκτωβρίου.
- [←61]
-
Πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 144.