Σημειώσεις Κεφαλαίου 5

[←1]: Arch. di stato di Venezia, Deliberazioni del Maggior Consiglio (Marcus), Reg. 39, φύλλα 161-162 (179-180).

Bibl. Nazionale Marciana, MS. It. VII, 948 (8958), 232 σελ. σε χειρόγραφο, η εξευγένιση εννενήντα περίπου οικογενειών από το 1646 μέχρι το 1669. Πρβλ. Battista Nani, Historia della republica veneta, II (1686), 72-74, Romanin, VII (1974), 260-63, H. Kretschmayr, Gesch. von Venedig, III (1934, ανατυπ. 1964), 375-76. Η Μαρκιανή Βιβλιοθήκη έχει πολυάριθμα χειρόγραφα, που καταγράφουν τις «ενσωματώσεις οικογενειών στην ενετική τάξη των ευγενών» (aggregazioni di famiglie alla nobiltà veneta), ιδιαίτερα για τούς πολέμους τής Κρήτης και τού Μοριά, αλλά επίσης για τον ενετο-γενουατικό πόλεμο τής Κιότζα (το 1381) [MSS. Marc. It. VII, 626 (8047), 682 (7891), 683 (7892), 724 (7903), 942 (9014), 945 (7962), 946 (7697), 947 (7429), 948 (8958), 949 (7908), 1539 (7641) και 2470 (10.292)]. Για τις «ενσωματώσεις» βλέπε επίσης Jean Georgelin, Venise au siècle des lumières, Παρίσι και Χάγη, 1978, σελ. 623 και εξής και για τις διαφορές μεταξύ των κοινωνικών τάξεων στη Βενετία (nobili, cittàdini και popolani) στο ίδιο, σελ. 619 και εξής, 684 και εξής.

Ο αριθμός τέτοιων χειρογράφων μαρτυρά το ενδιαφέρον και τον ενθουσιασμό που προκαλούσαν οι εξευγενίσεις. Το 1381 τριάντα πολίτες είχαν τα ονόματά τους χαραγμένα στη λεγόμενη Χρυσή Βίβλο ως ευγενείς, σε ανταπόδοση των υπηρεσιών τους για την υπεράσπιση τής Βενετίας εναντίον των Γενουατών, των Καρράρα και των Ούγγρων [Setton, The Papacy and the Levant, I (1976), 322-23].

[←3]

Arch. Segr. Vaticano, Cod. Urb. lat. 1111, φύλλο 395, «από τη Ρώμη στις 28 Δεκεμβρίου 1647» (di Roma 28 Decembre 1647):

«Στις επιστολές από Βενετία και ιδιαίτερα σε εκείνες στις 21 τού μηνός υπάρχει η πληροφορία ότι η Δημοκρατία αυτή έχει εκλέξει 20 νέους διοικητές ελαφρών γαλερών, μεταξύ των οποίων τούς άρχοντες Μαρτίνο Βίντμαν, Αντρέα Τάστα, Μαρκ’ Αντόνιο Οττομπόνο και Γκαμπριέλε Γκότσι…».

(Le lettere di Venetia in particolari delli 21 ‘stante danno avviso che quella Republica haveva eletto 20 nuovi govvernatori di galere sottili, tra quali il Signor Martino Vidman, Andrea Tasta, Marc’Antonio Ottobono, e Gabriele Gozzi…)

[←4]: MS. Marc. It. VII, 948 (8958), φύλλο 232.

[←5]: Senato, Deliberazioni Costantinopoli (Secreta), Reg. 28, φύλλα 206 και εξής, 223 και εξής, 239 και εξής, 243, 245, 254 και αλλού.

[←6]

Senato, Deliberazioni Costantinopoli (Secreta), Reg. 28, φύλλο 242, έγγραφο με ημερομηνία 21 Ιουνίου 1646:

«Σε επιστολές τού διοικητή στα γαλιόνια Μορεζίνι, γραμμένες προς τον γενικό διοικητή [Καππέλλο], μαθαίνουμε ότι στη διάρκεια μάχης που ακολούθησε για επτά συνεχείς ώρες ανάμεσα στα δικά μας σκάφη και την αρμάδα τού εχθρού, εκείνη στο τέλος οδηγήθηκε και πάλι πίσω με ζημιές…».

(In lettere del capitan de Galeoni Moresini scritte al capitan Generale (Cappello) habbiamo che sia seguito combattimento per lo spacio d’hore sette continue tra parte de nostri vasselli e l’armata nemica, la quale in fine convenne darsi con danno alla retirata…)

Λίγες τουρκικές γαλέρες ξέφυγαν από τον Μοροζίνι και συνέχισαν προς Χίο [Anderson, Naval Wars in the Levant, σελ. 126]. Πρβλ. Mormori, Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 1563 (7596), φύλλα 29 και εξής. Επίσης Arch. Segr. Vaticano, Cod. Urb. lat. 1110, φύλλα 174-175 και πρβλ. φύλλα 181-182, 188-189, 208, 268-69. Περαιτέρω τεκμηρίωση υπάρχει στο Senato, Provveditori da terra e da mar, Filza 932: Proveditor generale Girolamo Morosini, από 20 Αυγούστου 1645 μέχρι 16 Μαρτίου 1646.

[←7]: Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V (1829, ανατυπ. 1963), 400 και εξής, μεταφρ. Hellert, X, 123 και εξής. Romanin, VII (1974), 263 και εξής. Mormori, Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 1563 (7596), φύλλο 31.

[←8]

Όσο για την ασάφεια ορισμένων εντολών που έπαιρνε ο Καππέλλο από τη Σινιορία, ο δόγης και η Γερουσία παρατηρούσαν στον βαΐλο Σοράντσο σε επιστολή στις 24 Μαϊου 1646 [Senato, Deliberazloni Costantinopoli (Secreta), Reg. 28, φύλλο 239]:

«Και επειδή, λόγω τής απόστασης των τόπων και τής ποικιλίας των περιστατικών, δεν είναι βολικό ή δυνατό να προδιαγραφεί συγκεκριμένος κανόνας, με τον οποίο να είναι δυνατός χωρίς τροποποιήσεις ο χειρισμός υποθέσεων τόσο μεγάλων συνεπειών, αφήνουμε στη δική σας αρετή να αντιμετωπίσετε αυτά τα ανοίγματα που θα ανακαλύψετε, παραμένοντας σε ελευθερία για τις ενέργειες, τον χρόνο και τον τρόπο πραγματοποίησης….».

(E perchè per la distanza de luoghi e per la varietà delli accidenti, non è conveniente o possibile prescrivere certa regola, con la quale si possano senza alteratione maneggiare negocii di così alte conseguenze, rimettemo alla virtù vostra dell’incontrare quelle aperture che se vi andassero scoprendo, lassandovi in libertà nel farlo e nel tempo e modo dell’esseguirlo….)

Αν οι μεταβαλλόμενες συνθήκες καθιστούσαν αναγκαίο για τον Σοράντσο να χρησιμοποιεί τη δική του κρίση στην προσπάθειά του να αντιμετωπίσει τούς Τούρκους, αντί να εμμένει σε «κάποιον κανόνα» (certa regola), αυτό έπρεπε ακόμη περισσότερο να κάνει ο Καππέλλο, καθώς ελισσόταν με τούς Τούρκους στη θάλασσα.

Είμαστε ενημερωμένοι για τα νέα από ενδιαφέρουσα ειδοποίηση (avisso) στο Arch. Segr. Vaticano, Cod. Urb. lat. 1110, φύλλα 112-113, «από Ρώμη στις 7 Απριλίου 1646» (di Roma li 7 Aprile 1646):

«Οι συγκεκριμένες επιστολές από τη Βενετία τής 31ης τού περασμένου μήνα ανακοινώνουν ότι έγινε γνωστό το πέρασμα τού αρχιστράτηγου Καπέλλο από τη θάλασσα τής Ιστρίας, ταξιδεύοντας με μεγάλη ομάδα γαλερών προς την Κέρκυρα. Ότι γνωρίζοντας τον κίνδυνο που θα μπορούσε μια μέρα να προκαλέσει σε αυτή την πόλη η αποκοπή των οχυρώσεων που κατασκευάζονται στο Λίντο, αφού στα μπουρίνια θα μπορούσε η θάλασσα να σπάσει τα αναχώματα και να επεκταθεί σε εκείνες τις λιμνοθάλασσες, με μεγάλη ζημιά για την ίδια την πόλη, είχαν πια ανασταλεί αυτές οι εργασίες. Ότι ο ηγεμόνας κύριος Λουίτζι ντ’ Έστε είχε επιστρέψει από τη Μόντενα και έλεγε ότι θα πήγαινε στο Φριούλι για να ασκήσει το αξίωμα τού στρατηγού τού ιππικού.	(Le lettere particolari di Venetia delli 31 passato danno avviso che si era inteso il passaggio che haveva fatto il generalissimo Cappello per li mari d’Istria, navigando con una buona squadra di galere verso Corfu. Che conoscendosi il pericolo che poteva un giorno apportare a quella città il taglio che per le fortificationi si faceva al Lido mentre nelle burasche haverebbe il mare potuto rompere gl’ argini et estendersi per quelle lagune con gran danno dell’istessa città era stato sospeso l’ordine di lavorarle più. Che il Prencipe D. Luigi d’Este era ritornato da Modena e al diceva sarebbe andato in Friuli per essercitare la carica di generale della cavalleria.
Ότι εκεί εμφανίστηκε μια φρεγάτα από τη Ζάκυνθο με επιστολή από τον ενετικό στόλο, που επιβεβαίωνε ότι η δύναμη επικουρίας είχε μπει στα Χανιά, όπου είχαν ξεφορτωθεί 4.000 στάρα [ενετική μονάδα μέτρησης] σιταριού, και ότι ένα τουρκικό σαΐκι έμεινε πίσω, έχοντας συλληφθεί από ενετικά σκάφη. Ότι για τη γαλεάσα Κορνάρα, η οποία λόγω θαλασσοταραχής είχε διαχωριστεί από τις άλλες, χωρίς να ξέρουν που είχε πάει, μαθεύτηκε ότι είχε καταφύγει στα Κύθηρα. Ότι για τη μεγάλη συγκέντρωση όπλων που γίνεται στη Βοσνία, αποκαλύφθηκε ότι ο Τούρκος σχεδιάζει να εισβάλει από την πλευρά τής στεριάς στη Δαλματία και να επιτεθεί στη Ζάρα, επειδή αυτή η πόλη ήταν εφοδιασμένη με όλα τα απαραίτητα. Και όλο πιο πολύ αυξάνεται η υποψία, βλέποντας τον πασά τής Βούδας να σηκώνει πολλά κανόνια από διάφορα μέρη. Επίσης στο Φρίουλι υπήρχε ο φόβος κάποιας εισβολής των Τατάρων, γιατί έγινε γνωστό ότι είχε σταλεί ένας τσαούς στον ηγεμόνα Ραγκότσι, για να ζητήσει το πέρασμα στο όνομα αυτών των Τατάρων προς Τρανσυλβανία, Ουγγαρία, Κροατία και πέρα από το Φριούλι.	Che ivi era comparsa una fregata dal Zante con lettere dell’ armata veneta in confirmatione del soccorso entrato nella Canea, dove erano state sbarcate 4 m. stara di grano, et che una saicca Turchesca restata indietro fosse stata presa da vascelli veneti. Che della galeazza Cornara, la quale per burasca di mare si era separata dall’ altre senza sapersi dove fosse andata, si era poi inteso si fosse salvata al Cerigo. Che per il grand’ adunamento dell’armi che si fa nella Bossina si scopriva li disegni del Turcho essere d’ invadere per la parte di terra la Dalmatia et attaccare Zara, la cui città veniva però proveduta d’ ogni cosa necessaria. Et tanto più si aceresceva il sospetto, vedendosi havere il Bassà di Buda levato molti pezzi di cannoni da diversi luoghi. Et che anco nel Friuli si temeva di qualche invasione de Tartari per essersi saputo che un chiaus era stato mandato al Prencipe Ragozzi a chiedere il passo in nome di essi Tartari per la Transilvania, Ungheria, Croatia, et di là nel Friuli.
Προσθέτει η ίδια επιστολή ότι στη Βενετία είχε φτάσει επιστολή από την Κωνσταντινούπολη, με την οποία γίνεται γνωστή η χαρά που είχαν οι Τούρκοι με την άφιξη τής επικουρίας στα Χανιά. Ότι πριν ο Τούρκος φαινόταν να παρέχει ‘εὐήκοον οὖς’ σε κάποια συμφωνία διευθέτησης, αλλά ότι μετά τα νέα τής επικουρίας των Χανίων ήταν πολύ αλαζονικός. Ότι αν και αυτός ο Τούρκος πήγαινε συχνά στον Ναύσταθμο για να παροτρύνει στην κατασκευή των γαλερών, όμως φέτος δεν θα βάλει μαζί πάνω από 140 γαλέρες, από τις οποίες θα πρέπει να στείλει έναν αριθμό στη Μαύρη Θάλασσα, που θα μπορούσε να είναι μικρότερος από εκείνον που θα πάει στην Άσπρη Θάλασσα [Μεσόγειο], και αν πίστευε ότι θα φρόντιζε μόνο για τη διατήρηση των Χανίων, με απόφαση να μην προχωρήσει σε ναυμαχία και να φροντίσει από τη στεριά για την εκτροπή των όπλων των Ενετών κυρίων» και σημειώστε στο ίδιο, φύλλα 125, 127-128, 136, 143-144, 157-158, 165-166, 174-175, 277-278.	Soggiongono le medesime lettere che in Venetia fossero gionte lettere di Constantinopoli, per le quali si era intesa l’allegrezza che havevano li Turchi havuta del soccorso entrato nella Canea. Che prima il Turcho pareva desse orecchie a qualche trattato all’ accomodamento, ma che dopo la nuova del socorso della Canea si era assai insuperbito. Che se bene esso Turcho si portava spesso nell’ Arsenale per sollecitare la fabrica delle galere, nondimeno per quest’ anno non haveria messo insieme più di 140 galere, delle quali dovendone mandare un numero nel Mar Nero, sarebbe riuscita più debole di quella da venire nel Mar Bianco, e però si credeva che haverebbe atteso solo al mantenimento della Canea con risolutione di non venire a battaglia e di procurare per terra la diversione dell’ armi de Signori veneti.)

[←9]: Για την απώλεια τού Ρεθύμνου πρβλ. Senato, Deliberationi Costantinopoli (Secreta), Reg. 28, φύλλα 256-257, έγγραφο με ημερομηνία 8 Ιανουαρίου 1647 (ενετικό στυλ 1646), Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V, 402-3, μεταφρ. Hellert, X, 126-27, Kretschmayr, Gesch. von Venedig, III, 322, Anderson, Naval Wars in the Levant, σελ. 126-30, Mormori, Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 1563 (7596), φύλλα 33-34, 37 και εξής και σημειώστε την επιστολή τού Τούρκου διοικητή τού Ρεθύμνου προς τούς Έλληνες τής πόλης τού Χάνδακα, που τούς πρόσφερε ελευθερία (αν βοηθούσαν στην παράδοση τού Χάνδακα) και σκλαβιά (αν δεν βοηθούσαν). Raccolta diplomatica della Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 211 (7468), φύλλο 102. Για τη σταδιοδρομία τού Τζιοβάννι Καππελλο βλέπε G. Bcnzoni στο Dizionario biografico degli Italiani, XVIII (1975), 783-86. Ο Καππελλο πέθανε σε ηλικία ογδόντα ετών στις 21 Δεκεμβρίου 1653.

[←10]: Για τη γαλλική κατάληψη των Ταλαμόνε, Σάντο Στέφανο, Πιομπίνο, καθώς και για την αποτυχία στο Ορμπετέλλο, σημειώστε Pastor, Gesch. d. Päpste, XIV I (1929), 48-49 και Hist. Popes, XXX, 60-61. Καθώς ο Ιννοκέντιος Ι΄ είχε υποχωρήσει στον Μαζαρέν και είχε συγχωρήσει την οικογένεια Μπαρμπερίνι για κατάχρηση, επιτράπηκε στον Νικκολό Λουντοβίζι να διατηρήσει το Πιομπίνο υπό γαλλική επικυριαρχία.

[←11]

Πρβλ. Senato, Deliberationi Costantinopoli (Secreta), Reg. 28, φύλλο 237, επιστολή με ημερομηνία 24 Μαϊου 1646 από τον δόγη και τη Γερουσία προς τον βαΐλο Σοράντσο στην Ισταμπούλ:

«Οι γαλέρες τού πάπα και τής Μάλτας κινούνται ήδη για να ενωθούν και να κατευθυνθούν προς την Ανατολική Μεσόγειο. Εκείνες τής Ισπανίας και τής Φλωρεντίας [δηλαδή εκείνες τού Φερδινάνδου Β’] καθυστερούν πάλι για την εμφάνιση στην Ιταλία των γαλλικών όπλων…» και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 241-242, 247.

(Le galee del Papa e di Malta già si sono mosse per unirsi et incaminarsi verso Levante. Quelle di Spagna e Fiorenza sospese ancora per la sopravenienza in Italia dell’ armi Francesi…)

[←12]: γι΄ αυτόν τον Αλβίζε Κονταρίνι, τον Ενετό πρεσβευτή στην Αγία Έδρα από το 1645 μέχρι την άνοιξη τού 1648 (και προφανώς όχι τον απεσταλμένο τής Δημοκρατίας στη Βεστφαλία), βλέπε G. Benzoni στο Dizionario biografico degli Italiani, XXVΙΙΙ (1983), 91-97.

[←13]

Cod. Urb. Lat 1110, φύλλο 227, «από Ρώμη στις 21 Ιουλίου 1646» (di Roma li 21 Luglio 1646):

«Ήρθε εδώ το βράδυ τού Σαββάτου ένας έκτακτος αγγελιοφόρος από τη Βενετία, σταλμένος από αυτόν τον κύριο πρέσβη εκείνης τής Δημοκρατίας, ο οποίος το πρωί οδηγήθηκε σε ακρόαση από τον Κύριό μας, δίνοντάς του την είδηση ότι ο Τούρκος είχε καταλάβει με επίθεση το Νόβιγκραντ, φρούριο που βρίσκεται στην ακτή και απέχει 7 μίλια μακριά από την Ζάρα, και ότι αφού άφησε επαρκή φρουρά για την υπεράσπιση αυτού τού φρουρίου, προχωρούσε στην κατεύθυνση τού Σπαλάτο, για να καταλάβει αυτή την πόλη ως μητρόπολη τής Δαλματίας».

(Gionse quà sabbato sera un corriere straordinario di Venetia spedito a questo Signor ambasciatore di quella Republica, quale la mattina seguente fu all’ audienza di Nostro Signore, dandoli parte come il Turco per via di assalti si era impadronito di Novegradi, fortezza posta su la marina 7 miglia lontana da Zara, e che dopo haver’ lasciato un sofficiente presidio per difesa di quella piazza si era incaminato alla volta di Spalato per impadronirsi di quella città come metropoli della Dalmatia.)

Αναφορά από τη Βενετία, με ημερομηνία 14 Ιουλίου [στο ίδιο, φύλλα 228 και εξής] τοποθετεί σωστά ότι «το φρούριο τού Νόβιγκραντ απέχει 15 και όχι 7 μίλια από τη Ζάρα» (la fortezza di Novegradi lontana 15 e non 7 miglia da Zara) και σημειώνει ότι

«όντας από την ποιότητα τής τοποθεσίας σχεδόν απόρθητη, ακόμη πιο σοβαρή αποδεικνύεται η δυσαρέσκεια τής άθλιας πτώσης της στις 4 αυτού τού μηνός στα χέρια των Τούρκων, οι οποίοι το Σάββατο, την τελευταία μέρα τού προηγούμενο μήνα [30 Ιουνίου] στρατοπέδευσαν από κάτω, ενώ την επόμενη Δευτέρα [12 Ιουλίου] οδήγησαν τρία κανόνια, το μεγαλύτερο των 50 και τα άλλα δύο των 14, και έχοντας κανονιοβολήσει για μια ολόκληρη μέρα, ο κόμης Σοάρντο Μπρεσσιάνο, διοικητής τού στρατού, που είχε μεγάλη φήμη γενναίου στρατιώτη, καθώς και ο ποντεστά ή επιστάτης Λορεντάνο, χωρίς να δώσουν κανενός είδους ένδειξη, ξεκίνησαν εναντίον τής επιθυμίας των κατοίκων, οι οποίοι ήθελαν να αμυνθούν θαρραλέα, να εξετάζουν τον τρόπο υποταγής, βάζοντας μέσα για τον σκοπό αυτόν ένα Τούρκο και στέλνοντας έξω ένα διοικητή για να διαπραγματευτεί με τον πασά, ο οποίος έδωσε μεγάλες υποσχέσεις. Τούς έστειλε μέσα με τη σειρά του ένα χρυσοΰφαντο ένδυμα σε ένδειξη τής πίστης του κι έτσι την 14η ώρα [11:00 π.μ.] τής έκτης ημέρας τής πολιορκίας έβαλαν σχεδόν ξαφνικά μέσα τούς Τούρκους από την βοηθητική πύλη, προς μεγάλη σύγχυση τής φρουράς, που ήθελε να αντισταθεί.	(resa quasi inespugnabile dalla qualità del sito tanto più grave riesce il dispiacere della sua miserabile caduta alli 4 del corrente in mano de Turchi, quali il sabbato ultimo del passato vi si accamporono sotto con l’essercito, et il lunedì seguente vi piantorono tre cannoni, il maggiore da 50 et gli altri due da 14, e dopo haverla cannonata per un giorno intiero senza far freccia di sorte alcuna, il Conte Soardo Bresciano, commandante delle armi, che si haveva in gran concetto di valoroso soldato et il podestà o proveditore Loredano cominciorono contro il volere delli habitanti, che si volevano defendere coragiosamente, a trattare del modo di rendersi, essendo stato a questo effetto introdotto dentro un Turco e mandato fuori un capitano a negotiare con il Bassà, che prometteva larghi partiti. Questi rimandasse dentro una vesta d’ oro in pegno della sua fede, onde alle 14 hore del sesto giorno dell’assedio furono quasi improvisamente introdotti li Turchi per la porta del soccorso con molta confusione del presidio, che voleva fare resistenza.
Αφού μπήκαν οι Τούρκοι, ο πασάς οδήγησε έξω από το φρούριο σε κοντινή αγροικία ολόκληρη τη φρουρά 800 [γράφει “άνω των 400”] ατόμων, συμπεριλαμβανομένων μισθωτών στρατιωτών και κάποιων χωρικών, τούς οποίους έβαλε με βάρβαρη αγριότητα να αποκεφαλίσουν ένα προς ένα, ενώ σώθηκαν κάποιοι λίγοι με τη φυγή με άλλους από τα χωριά πάνω σε ορισμένα σκάφη, ενώ πνίγηκαν πολλοί πάνω στη βιασύνη τους να ξεφύγουν από τα χέρια αυτών των βαρβάρων, οι οποίοι στην αρχή είχαν δώσει μεγάλες υποσχέσεις ότι θα τούς αφήσουν όλους ελεύθερους. Στη συνέχεια σώθηκαν ο κόμης Σοάρντο και Λορεντάνο, οι πυροβολητές και χειρουργοί, ενώ άλλοι μιλούν για τρεις διοικητές που παραμένουν αιχμάλωτοι των Τούρκων.	Entrati li Turchi, il Bassà fece condur’ fuori della fortezza in una villa vicina tutto il presidio di 800 persone tra soldati stipendiati et alcuni paesani, a quali fece ad uno ad uno con barbara ferità tagliare la testa, salvandosi alcuni pochi con in fuga con altri delli borghi sopra di certe barchette, restandone molti annegati per la fretta di salvarsi dalle mani di quel barbari, che sul principio havevano fatto larghe promesse di lasciare ogniuno in libertà. Furono poi salvate le persone del Conte Soardo e Loredano, delli bombardieri e chirurgi, altri dicono di 3 capitani che sono restati prigionieri de Turchi.
Η απώλεια αυτού τού τόπου αποκτά από διάφορες απόψεις μεγάλη σημασία, αφήνοντας ανοιχτό στους Τούρκους, πιο κοντινό στην Ιταλία, άλλο ένα καλό λιμάνι στον Κόλπο [της Αδριατικής], όπου λόγω τής διαθεσιμότητας ξυλείας μπορούν να στήσουν ναύσταθμο. Ομοίως παραμένουν κυρίαρχοι όλης τής χώρας μέχρι τη Ζάρα, υποβάλλοντας σε δικές τους επιδρομές τα νησιά Βέλια [Κρκ], Παγκ, Κέρτσο [Κρες] και άλλα γειτονικά, πέρα από το ότι έχουν αποκτήσει 8 κανόνια, 14 πετροβόλες μηχανές, μεγάλη ποσότητα όπλων κάθε είδους και πυρομαχικά, ενώ μπορούν πιο εύκολα να παρενοχλούν τη διέλευση των δικών μας σκαφών για επικουρία τής Ανατολικής Μεσογείου…»	La perdita di questo luogo riesce per diverse circostanze di grandissima consideratione, restando aperto a Turchi più vicino all’ Ιtalia un’ altro buon porto nel Golfo, dove per la commodità de legnami vicini possono tenere un’ arsenale. Restano similmente padroni di tutta la campagna sino a Zara, sottoposte alle loro invasioni l’ isole di Veglia, Pago, Cherzo, et altre convicine oltre l’ havervi acquistato 8 pezzi di cannoni, 14 petriere, gran quantità d’ arme d’ ogni sorte e monitione, e potere con maggior facilità infestare il transito de nostri legni per il soccorso di Levante…)

[φύλλα 228-220 και πρβλ. φύλλα 237-38, 261-262, 324-325, 353-354].

Οι Τούρκοι ασκούνταν επίσης για να καταλάβουν την πόλη-φρούριο Σούδα στο νησί τής Κρήτης [φύλλα 298, 301, 306-307, 339]. Αναφορές στη σοβαρότητα τής απώλειας τού Νόβιγκραντ συνεχίζουν να εμφανίζονται σε εκθέσεις τής εποχής [π.χ. Cod. Urb. lat. 1111, φύλλο 44 που παραθέτει αναφορά από τη Βενετία με ημερομηνία 2 Φεβρουαρίου 1647 και φύλλο 118, άλλη αναφορά από τη Βενετία με ημερομηνία 13 Απριλίου], ενώ για την παράδοση τού Νόβιγκραντ σημειώστε Girolamo Brusoni, Ηistoria dell’ ultima guerra tra Venetiani e Turchi, nella quale si contengono i successi delle passate guerre nel Regni di Candia e Dalmazia dall’ anno 1644 fino al 1671…, 2 τόμοι, Bενετία, 1673, I, βιβλίο V, σελ. 100-4. To έργο τού Brusoni αποτελεί λεπτομερή χρόνο με τον χρόνο περιγραφή τού τουρκο-ενετικού πολέμου, με τη συμπερίληψη κάποιας από τη βιβλιογραφία φυλλαδίων τής εποχής.

[←14]: Cod. Urb. lat. 1111, φύλλο 20, από ειδοποίηση (avviso) «από Ρώμη στις 19 Ιανουαρίου 1647» (di Roma li 19 Gennaio 1647) και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 75, 130.

[←15]: Arch. Segr. Vaticano, Cod. Urb. lat. 1111, φύλλα 20-21, «από Ρώμη στις 19 Ιανουαρίου 1647» (di Roma li 19 Gennaio 1647) και για την τουρκική απειλή στο Σπαλάτο σημειώστε στο ίδιο, φύλλα 52, 67.

[←16]: Cal. State Papers …. Venice, XXVII, αριθ. 430, 487, σελ. 282, 305, έγγραφα με ημερομηνία 6 Οκτωβρίου 1646 και 9 Μαρτίου 1647.

[←17]: Arch. Segr. Vaticano, Cod. Urb. lat. 1110, φύλλο 380, «από τη Ρώμη στις 15 Δεκεμβρίου 1646» (di Roma li 15 Decembre 1646).

[←18]: O J.V. Polišenský, The Thirty Years’ War (1971), σελ. 241-42 έχει τοποθετήσει τη ναπολιτάνικη εξέγερση στο υπόβαθρο τού πολέμου τού 1618-1648.

[←19]: Όμως ήταν διαδεδομένη η φήμη ότι ο σουλτάνος είχε διατάξει να είναι σχεδόν όλα τα στρατεύματά του έτοιμα για υπηρεσία την άνοιξη τού 1647 και οι ναύσταθμοι να παράγουν περισσότερες «γαλέρες και άλλα πλοία», «για να τα στείλει όλα εναντίον των Χριστιανών» (il tutto per mandare contra Christiani) [Cod. Urb. lat. 1110, φύλλο 338, «από Βενετία την 1^η Δεκεμβρίου 1646» (di Venetia 1 Decembre 1646)].

[←20]

Senato, Deliberationi Costantinopoli (Secreta), Reg. 28, φύλλο 255, επιστολή στις 8 Ιανουαρίου 1647 (ενετικό στυλ 1646) από τον δόγη και τη Σινιορία προς τον βαΐλο Σοράντσο στην Ισταμπούλ:

«Η καθαρή τύχη, η οποία πάντοτε διακυμαίνεται και συνεχίζει την πορεία της, θα μπορούσε με τη βοήθεια τού Κυρίου τού Θεού να φέρει κάποια στιγμή ανάσας στα όπλα μας, με κάθε καλή επιτυχία που θα μπορούσε να κάνει τις απαιτήσεις τους πιο μετριοπαθείς. Ακόμη περισσότερο, που η παγκόσμια ειρήνη βρίσκεται πολύ κοντά στη σύναψη, με ελπίδες επικουρίας επίσης σημαντικές, όπως θα δείτε στα επισυναπτόμενα αντίγραφα των άρθρων [της ειρήνης] σε επιστολές τού πρεσβευτή μας στο Μύνστερ και στη Γαλλία, με τα οποία μεγάλη σημασία θα μπορούσε να αποδίδει η Υψηλή Πύλη στην ένωση των Ηγεμόνων και πιο δραστήριες θα ήσαν οι δυνάμεις μας, οι οποίες καθημερινά αυξάνονται και γίνονται πάντοτε πιο έγκυρες και υπαρκτές.

(La fortuna pure, che sempre varia et gira il suo corso, potrebbe con l’assistenza del Signor Dio portare una volta qualche respiro alle nostre armi con alcun buon successo che potria rendere le loro pretensioni più moderate. Τanto più che la pace universale si trova vicinissima alla conclusione con speranze anco d’aiuti considerabili, come vedrete dell’aggionte copie de capitoli in lettere delli ambasciatori nostri de Münster e Francia, per la quale gran stima potrebbe far la Porta dell’unione de Principi, et più vigorose sarebbero le nostre forze, le quali ogni giorno si vanno accrescendo per renderle sempre più valide e sussistenti.

Όμως, αν και οι υποσχέσεις είναι σημαντικές και με τόσο πολλές άλλες επιφυλάξεις καλά γνωστές στη δική σας σύνεση, μπορείτε όμως να πείτε αν εμείς, μεταφέροντας ειδική επιθυμία ότι θέλουμε την ειρήνη με τον βασιλιά [δηλαδή τον σουλτάνο Ιμπραήμ] και την επανεδραίωση τής ηρεμίας με την πιο εγκάρδια και φιλική αλληλογραφία μεταξύ των υπηκόων τής μιας και τής άλλης πλευράς…»

Tuttavia, se bene considerabili siano le promesse e con tant’ altre considerationi ben note alla vostra prudenza, potrete però dire esser noi portati da un’ special desiderio di voler la pace col Re et restabilire la quiete con la più cordiale et amorevole corrispondenza tra suddlti dell’una et l’altra parte…).

[←21]: Battista Nani, Historia della republica veneta, II (16S6), 102-4, Romanin, VII (1974), 266-67, Anderson, Naval Wars in the Levant, σελ. 130-31, Mormori, Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 1563 (7596), φύλλο 44, Raccolta diplomatica della Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 211 (7468), φύλλα 99-100: «Η Αγορά και όλα τα καταστήματα τής πόλης στολίστηκαν στα μαύρα…» (La Merciaria et tutte le botteghe della città si adornano di nero…) και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 98-99, μήνυμα (mandato) τού γενικού διοικητή Γκριμάνι γραμμένο «στη γαλεάσα Αρτζεντιέρα στις 8 Φεβρουαρίου 1646» (di galeazza all Argentiera a VΙΙΙ Febraro 1646) (ενετικό στυλ, δηλαδή 1647). Για τον θάνατο τού Τομμάζο Μοροζίνι πρβλ. Girolamo Brusoni, Historia dell’ultima guerra tra Venesiani e Turchi (1673), I, βιβλ. vi, σελ. 155-56.

[←22]

Aναφορά από Ρώμη τής 4^ης Μαΐου 1647 συνοψίζει ειδοποίηση (avviso) από τη Βενετία με ημερομηνία 27 Απριλίου, κάνοντας γνωστό το γεγονός ότι ενετικό πεζικό 4.000 ανδρών και άφθονες προμήθειες είχαν φθάσει στον Χάνδακα, όπου ο γενικός διοικητής Γκριμάνι είχε μόλις επισκευάσει τον στόλο του, τον οποίο (σύμφωνα με την αναφορά) αποτελούσαν 28 ελαφρές γαλέρες, τέσσερις γαλεάσες και 12 πλοία. Περί τις 11 Απριλίου είχε αποπλεύσει προς βορρά

«για να αιφνιδιάσει κάποιο φρούριο ή λιμάνι και να κρατηθεί εκεί για να εμποδίσει τον τουρκικό στόλο, ο οποίος βρισκόταν ακόμη στο Νεγκροπόντε για να οδηγήσει τούς άνδρες στα Χανιά, όπου όμως συνεχιζόταν ακόμη ο μεγάλος λοιμός,ο οποίος αντίθετα είχε σταματήσει στον Χάνδακα»

(per sorprendere qualche fortezza o porto, et ivi trattenersi per impedire all’ armata Turcescha, che ancora si trovava in Negroponte per condurre le genti alla Canea, dove tuttavia vi continuava la gran peste, la quale all’incontro era affatto cessata in Candia).

Cod. Urb. lat. 1111, φύλλα 134-135, «από Ρώμη στις 4 Μαϊου 1647» (di Roma li 4 Maggio 1647) και γενικά πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 163, 166, 174-175, 182, 183-185, 193, 197-198, 208, 218, 230, 256, 270, 278-279, 303, 311 και αλλού, 388.

[←23]: Nani, Historia della republica veneta, II (1686), 105-7 και σημειώστε Romanin, VII (1047), 267.

[←24]

Mormori, Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 1563 (7596), φύλλα 40-41. Είναι εύγλωττο για τα δεινά των Κρητικών,

«ότι μη όντας σε θέση να αποσυρθούμε από την πρακτική των τραυματιών, μη συναινώντας στη χρήση των Τούρκων, έτσι ώστε όχι λιγότερο στις πόλεις απ’ ό,τι στα χωριά, όπου σημειώθηκε πολύ μεγάλη σφαγή, αλλά περισσότερο των γυναικών, ιδιαίτερα των έγκυων γυναικών, από τις οποίες καμμία δεν επέζησε, και των παιδιών, δεδομένου ότι είχαν προωθηθεί σε όλα τα υπόλοιπα μέρη τού βασιλείου, και ιδιαίτερα στην πόλη τού Χάνδακα, όπου λένε ότι οι νεκροί απ’ όλες τις αιτίες ανήλθαν σε 18.000, πράγμα που είναι πιθανό, γιατί μιλώντας γενικά δεν έχουν απομείνει ούτε δύο από τις πέντε μερίδες των ψυχών που κατοικούσαν αυτό το νησί, ενώ επίσης σε ορισμένους τόπους δεν έχει απομείνει παρά το ένα πέμπτο…»

(non si potendo massime ritirare dalla prattica de’ feriti per non consentire l’uso de Turchi, sicchè non meno in città che nelle ville ove si dilatò fece grandissima stragge, ma più nelle donne, particolarmente gravide, delle quali niuna campò, e ne’ putti, siccome s’ inoltrò in tutte le rimanenti parti del Regno, e massime nella città di Candia, dove si dice che li morti di tutte le condizioni ascendevano a 18 m., il ch’è verisimile, perchè universalmente parlando non sono rimaste le due delle cinque porzioni delle anime che abitavano detta isola, sebben anco in alcuni luoghi non è restata meno la quinta…)

και πρβλ. το σχεδόν μη αναγνώσιμο κείμενο τού πρωτότυπου στο MS. Marc. It. VII, 101 (8382), φύλλο 48. Ο μεγάλος λοιμός αύξανε τη θνησιμότητα των Κρητικών.

[←25]

Nani, Historia della republica veneta, II (1686), 93, 112, 114 και εξής, 144-46. Πρβλ. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V, 408-10, μεταφρ. Hellert, X, 132-35, που λέει «Aπέτυχε ενετική εξέγερση στον Σκάρδωνα» (Ein Anschlag der Venezianer auf Scardona misslang) [V, 409], Kretschmayr, Gesch. von Venedig, ΙΙΙ, 323-24, Anderson, Naval Wars in the Levant, σελ. 131-33 και σημειώστε Cod. Urb. lat. 111, φύλλο 142, «από Ρώμη στις 11 Μαϊου 1647» (di Roma li 11 Maggio 1647):

«Από τη Βενετία στις 4 αυτού τού μήνα γράφουν ότι η Δημοκρατία διέταξε πάλι τη στρατολόγηση ανδρών, τούς οποίους στέλνει συνεχώς στον Χάνδακα και τη Δαλματία, απ’ όπου στη Βενετία είχε έρθει η επιβεβαίωση των γραφομένων ότι [οι Ενετοί] κατέλαβαν από τούς Τούρκους τις πόλεις τής Βράνα [στην Κροατία] και τού Νάντιν [στην Κροατία] με τούς τόπους τού Κάριν [στην Κροατία] και τού Δυρράχιου, έχοντας υποδουλώσει πολλούς Τούρκους, με απόκτηση πλούσιων λάφυρων και 500 αλόγων, ενώ οι Ενετοί, 10.000 περίπου άνδρες,προχωρούσαν μέσω Σεμπένικο [Σίμπενικ] για να τούς καταδιώξουν από τα άκρα, όπως είχαν κάνει οι Τούρκοι με την κατάληψη τού Κάρντονα [Σκράντιν] και δύο άλλων τόπων, ενώ στη συνέχεια πορεύονταν με 3 κανόνια για την κατάκτηση τού φρουρίου τής Κλίσσα [Κλις], για να επιχειρήσουν επίσης την κατάληψη αυτού τού φρουρίου, και ότι στη Βενετία είχε φτάσει επιστολή από την Ανατολική Μεσόγειο, με την είδηση ότι ο στρατηγός Γκριμάνι, φτάνοντας με τον ενετικό στόλο στο Νεγκροπόντε, είχε πάρει τον έλεγχο των φούρνων και αποθηκών που βρίσκονταν έξω από την πόλη αυτή, με λεηλασία και εμπρησμό, έχοντας με την ευκαιρία αυτή εφοδιάσει τον στόλο του με μεγάλη ποσότητα γαλέτας, και ότι ο εν λόγω Γκριμάνι είχε επίσης καταλάβει στο λιμάνι τής Μήλου 6 τουρκικά σκάφη φορτωμένα με τρόφιμα, προοριζόμενα να εξυπηρετήσουν τα Χανιά».

(Di Venetia delli 4 ‘stante scrivono che quella Republica havesse di nuovo ordinato le levate di genti delle quali continuamente se ne mandavano in Candia e Dalmatia, di dove in Venetia era venuta la confirmatione della scritta presa al Turcho delle città di Vrana e di Nadin con li luoghi di Carino et Durazzo, havendovi fatti schiavi molti Turchi con acquisto di ricchi bottini e da 500 cavalli, et li Veneti al numero di circa 10 m. si erano incaminati alla volta di Sebenico per scacciare da quel contorni, come havevano fatto il Turchi con la presa di Cardona e di 2 altri luoghi, e che poi marciassero con 3 cannoni all’acquisto della fortezza di Clissa per tentare anco per l’impresa di quella piazza, e che in Venetia erano gionte Lettere di Levante con avviso che il generale Grimani pervenuto con l’armata veneta a Negroponte si fosse impadronito de forni et magazzini posti fuori di quella città con saccheggiarli et brugiarli, havendo con tale occasione proveduto essa armata di gran quantità di biscotti, et che detto Grimani havesse anco preso nel porto di Milo 6 vascelli Turchi che carichi di viveri andavano per servitio de la Canea).

«Προσθέτει η ίδια επιστολή ότι στη Βενετία πήρε φωτιά ο Ναύσταθμος, όπου με τις καλές εντολές αυτής τής Δημοκρατίας δεν έχει γίνει άλλη ζημιά, πέρα από το κάψιμο τής απόθήκης των κουπιών, ενώ προσπαθούν με μεγάλη επιμέλεια να μάθουν τον δράστη, και ότι κατά το κλείσμο τής επιστολής είχε έρθει ένα καΐκι από τη Δαλματία με ειδοποίηση ότι ο στρατηγός Φόσκολο έφτιαχνε ένα μικρό φρούριο για να κρατήσει πάνω από τα βουνά τούς Τούρκους, έχοντας επίσης κερδίσει πλούσια λεία περισσότερων των είκοσι χιλιάδων ζώων, μεγάλων και μικρών» και σημειώστε στο ίδιο, φύλλα 149-150, 192, 232, 273, 313, 326-327, 357.

(Soggiongono le medesime lettere che in Venetia si fosse attaccato fuocho nell’Arsenale, dove per li buoni ordini di quella Republica non haveva fatto altro danno che abbrugiare il magazzino del remi, facendosi gran diligenza per venire in cognitione del autore, et che nel serrare delle lettere fosse arrivato un caico di Dalmatia con aviso che il generale Foscolo faceva fabricare un fortino per tenere di là delle montagne li Turchi, havendo in oltre fatto un ricco bottino di più di 20 m. capi d’animali tra grossi e piccoli)

Ο Φόσκολο πήρε το σημαντικό φρούριο τής Κλίσσα στις 31 Μαρτίου 1648 [Raccolta diplomatica della Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 211 (7468), φύλλα 124-133, ιδιαίτερα φύλλα 131 και εξής]. Πολύ δικαιολογημένα, ο Φόσκολο έγινε ένας από τούς ήρωες τής εποχής του [Lettere e oration in commendation dell’eccellentissimo Ser Lunardo Foscolo, procurator di San Marco, general di Dalmazia et capitan general da mar, MS. Marc. It. VII, 340 (7779), 71 φύλλα, με επιστολές και επαίνους που εκτείνονται από το 1646 μέχρι το 1653]. Ο Girolamo Brusoni δίνει πολλή προσοχή στον Φόσκολο στη δική του ιστορία τού Τουρκο-Ενετικού Πολέμου [2 τόμοι, Βενετία, 1673].

[←26]: Cod. Urb. lat. 1111, φύλλο 313, «από Ρώμη στις 5 Οκτωβρίου 1647» (di Roma li 5 Ottοbere 1647) και πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 319.

[←27]: Mormori, Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 1563 (7506), φύλλα 53-54. Τον Γκριμάνι διαδέχθηκε ως γενικός διοικητής των ενετικών δυνάμεων ο γενικός επιστάτης (provveditore generale) Αλβίζε Λεονάρντο Μοτσενίγκο [στο ίδιο, φύλλο 55]. Για τον θάνατο τού Γκριμάνι σημειώστε την αναφορά τής 8^ης Απριλίου 1648, η οποία χρονολογεί την καταστροφή στις 18 Μαρτίου [MS. Marc. It. VII, 211 (7468), φύλλα 134-136].

[←28]

Πρβλ. Mormori, Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 1563 (7596), φύλλο 56:

«Όταν στις 18 Ιουνίου (1648) έφτασε στα Χανιά γαλερα ενός μπέη με ειδοποίηση ότι σκέφτονταν ότι οι 22 εφεδρικές από τη Χίο είχαν υποχωρήσει από τον ενετικό στόλο, ο οποίος τις ακολουθούσε με 3 γαλεάσες, 17 γαλέρες και 4 μπερτόνια, αλλά είχε ξεσπάσει καταιγίδα και τις έχασαν από τη θέα, και επειδή τα σίδερα που έριξαν για να σηκωθούν, δεν επέτρεψαν στα σκάφη να σαλπάρουν με τον άνεμο, σταμάτησαν σε αυτό το λιμάνι, όπου εκείνη τη στιγμή θα ήσαν ενωμένες οι άλλες 21 γαλέρες με πολλούς υπονομευτές και σπαχήδες τής Ανατολίας, και με 200.000 ρεάλια για να δοθεί πληρωμή στον στρατό, ήλθε επίσης ειδοποίηση ότι ο βασιλιάς έβαλε να πάρουν τη ζωή τού νέου καπουδάν πασά [ναυάρχου], που κατηγορήθηκε ότι πήρε χρήματα από τούς Ενετούς για να μην εξυπηρετήσει τον Μουσταφά πασά, γιατί τον είχαν διαφθείρει το προηγούμενο έτος κλειδωμένο στη Νάπολη και για πολλούς άλλους λόγους διορίστηκε καπουδάν πασάς ο Βόινιτς Αχμέτ πασάς με εντολή να βοηθήσει, αλλά επειδή με την παρεμπόδιση τού Χριστιανικού στόλου αυτό ήταν αδύνατο, είχε οδηγήσει ατα χρήματα από τη στεριά στις προαναφερθείσες γαλέρες, ώστε να μπορέσουν να τα μεταφέρουν στο Βασίλειο…» [με το κείμενο ελαφρώς αλλαγμένο στη βάση τού πρωτότυπου τού Μόρμορη στο MS. Marc. It. VII, 101 (8382), φύλλο 69].

(Quando alli 18 Giugno arrivò alla Canea una galera d’ un Bei con avviso che attrovandosi con le conserve al numero di 22 a Scio fossero stati caviati dall’ armata Veneziana, che con 3 galeazze, 17 galere, e 4 bertoni li seguivano, ma essendo risorto un temporale l’ avevano perduti di vista, e perchè li ferri ch’ esso gettò per sorgere non fecero presa diede le velle al vento e si ridusse in detto porto, dove di momento sarebbere giunte le altre 21 galere con alquanti minatori e spahi di Anatolia, e con 200 m. reali per dare una paga all’ esercito, avviso anco che il Re avesse fatto levar la vita al nuovo Capitan Passà imputato d’ aver ricevuto danari da Veneziani per non sortire a Mustafa Passà, perchè corrotto s’ avesse l’ anno antecedente rinchiuso a Napoli e per diverse altre cagioni a 6 altri è creato Capitan Passà Voinic Agmet Passà con ordine di sortire, ma perchè per l’ impedimento dell’ armata Cristiana ciò riusciva impossibile, aveva condotto li dinari per terra sopra le galere predette acciochè li portassero in Regno…)

[←29]: Οι Τούρκοι σημείωσαν λίγη ή καθόλου πρόοδο στην πολιορκία τού Χάνδακα κατά τη διάρκεια τού έτους 1648 [Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V, 416-18, μεταφρ. Hellert, X, 141-44. Kretschmayr, Gesch. von Venedig, ΙΙΙ, 324-25].

[←30]

Mormori, Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 1563 (7596), φύλλο 58:

«Επέστρεψε η ναυαρχίδα (καραβάνα) από το Κάιρο μέσω Ρόδου και Χίου στην Κωνσταντινούπολη, έχοντας συναντήσει τον χριστιανικό στόλο, από τον οποίο προσπάθησε να διαφύγει όσο περισσότερο μπορούσε, αλλά δεν το έκανε, επειδή όταν συνάντησε ξαφνικά τις ελαφρές γαλέρες, βρέθηκε σε μια στιγμή ηττημένη και αιχμάλωτη, με σημαντική ζημιά των εμπόρων τής Κωνσταντινούπολης και όχι μικρό κέρδος των Χριστιανών. Αλλά αυτό ήταν τίποτε σε σχέση με τη ζημιά και τον απαίσιο οιωνό που έφερε μεγάλος σεισμός στην Κωνσταντινούπολη, γιατί έχοντας ισοπεδώσει με την ορμή τού το περίφημο τζαμί τού σουλτάνου Μουράτ [sic] ημέρα Παρασκευή [μέρα τής μεγάλης λειτουργίας των Μουσουλμάνων], την ώρα ακριβώς που προσεύχονταν μέσα του 4.000 Τούρκοι, και έχοντας καταστρέψει 4 καμπαναριά, εκείνα τής Αγίας Σοφίας και άλλων εκκλησιών, καθώς και μεγάλο αριθμό κατοικιών, σκότωσε πάνω από 30.000 και περισσότερες ψυχές και επειδή η ίδια η βία είχε ανατρέψει το υδραγωγείο, στο μεγαλύτερο μέρος τής πόλης υπήρχε τόση έλλειψη νερού, που πωλούνταν ένα ρεάλι το λίτρο, με αποτέλεσμα να υποφέρουν πολλοί και να πεθάνουν κάποιοι, που δεν είχαν τη δυνατότητα να το αγοράσουν σε τόσο μεγάλη τιμή, από το οποίο οι συνετοί έκαναν διάφορες προβλέψεις για μελλοντική πολύ σημαντική αναταραχή στην πόλη και για επικείμενη πτώση και καταστροφή» [με ατελές κείμενο στο MS. Marc. It. VII, 101 (8382), φύλλο 72].

(Tornava la caravana dal Cairo per la parte di Rodi e di Scio a Costantinopoli, quale fu incontrata dall’ armata Cristiana, dalla quale a più potere procurò di fuggirsene, ma non gli sortì, perchè sopraggiunta dalle galere sottil restò in un momento disfatta e presa con danno notabile de’ mercanti di Costantinopoli, e con non poco utile de’Cristiani. Ma questo fu un niente in riguardo del danno e del presaggio sinistro che un gran terremoto fece in Costantinopoli, perchè avendo atterrato con la sua violenza la famosa Moschea di Sultan Amurat [sic] in giorno di Venerdi nell’ora appunto che oravano appresso da 4 m. Turchi, et avendo ruvinato 4 campinili di quelli di Santa Soffia ed altri tempii e numero grandissimo di case, uccise oltre 30 m. e più anime e perchè la stessa violenza aveva dirocato l’aquedotto maggior della città riuscì cotanto penuria di acqua che fu venduta un reale l’utrio con patimento di molti e morte di alcuni che non avevano il commodo di comprarla a prezzo sì caro, onde li giudiziosi fecero diversi pronostici di future rillevantissime turbolenze nella città e d’imminenti ruine e disaggi)

[←31]: Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V, 410-11, 419 και εξής, 442, μεταφρ. Hellert, X, 135-36, 144 και εξής, 169. Αρκετοί Οθωμανοί αξιωματούχοι έφεραν τον τίτλο τού καϊμακάμη, όπου ο υψηλότερος ήταν εκείνος τού καϊμακάμη πασά, ο οποίος παρέμενε στην πρωτεύουσα για να ασκεί τις εξουσίες τού μεγάλου βεζύρη, όταν εκείνος απουσίαζε σε στρατιωτική εκστρατεία. Στον καϊμακάμη δεν επιτρεπόταν να επεμβαίνει στον στρατό. Πρβλ. τη σημείωση τού E. Kuran στην Encyclopaedia of Islam, νέα εκδ., IV, Λέιντεν, 1978, 461.

[←32]: Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V, 442. 448, μεταφρ. Hellert, X, 169, 176-77.

[←33]

Για την εκθρόνιση και τον θάνατο τού σουλτάνου Ιμπραήμ σημειώστε Knolles και Rycaut, Turkish History, επιμ. Savage, ΙΙ (1701), 108-9. Βλέπε ιδιαίτερα Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V, 429-5-4, μεταφρ. Hellert, X, 156-84 και πρβλ. Mormori, Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 1563 (7596), φύλλα 59-63, ο οποίος περιγράφει την ανανέωση των τουρκικών επιθέσεων εναντίον τού Χάνδακα μετά τον θάνατο τού Ιμπραήμ [στο ίδιο, φύλλα 64 και εξής]. Αν και οι εργασίες των Knolles και Rycaut έχουν από καιρό συνδεθεί, μόνη η εργασία τού Rycaut διατηρεί ακόμη την αξία της [S. P. Anderson, An English Consul in Turkey: Paul Rycaut at Smyrna (1989), σελ. 229 και εξής, 239-41].

Για τη σχεδόν εξέγερση των σπαχήδων ύστερα από την εκθρόνιση και τον θάνατο τού Ιμπραήμ, σημειώστε Mormori, MS. Marc. It. VII, 1563 (7596), φύλλα 73-75:

«Οι υποθέσεις τής Κωνσταντινούπολης βαδίζουν με όχι σταθερά βήματα, γιατί μετά την εκθρόνιση και τον θάνατο τού σουλτάνου Ιμπραήμ υπήρξαν σκευωρίες και συνεχείς καινοτομίες και ο Μουράτ αγάς, που ήταν η πιο ισχυρή αιτία, μετά το γεγονός ότι ο αγάς των γενίτσαρων φιλοδοξούσε στο ανώτατο αξίωμα τού πρώτου βεζύρη, ο οποίος είχε επιρρίψει στον Μεχμέτ πασά το φταίξιμο για το γεγονός ότι είχε δοθεί άδεια απαλλαγής στα 14 προαναφερθέντα μπερτόνια, τα οποία βρίσκονταν στη Σμύρνη με δαπάνη 90.000 ρεαλιών, από το οποίο ακολούθησε η διχόνοια, τόσο επιζήμια και ατιμωτική γι΄ αυτούς στις Φώκαιες, καθαιρέθηκε στις 20 Μαΐου και διορίστηκε διάδοχός του στο αξίωμα τού βεζύρη ο Ετέμ, και δόθηκε το αξίωμα τού αγά των γενιτσάρων στον Μουσταφά Αγά Καρατσαούς, έναν από τούς συνωμότες τής εκθρόνισης και τού θάνατου τού βασιλιά….	(Caminavano le cose di Constantinopoli con non saldo piede, perchè doppo la deposizione e morte del Sultan Ibraim venivano machinate di continuo novità et Amurat Agà, che n’era stato potissima causa, doppo fatto per Agà de’ Giannizeri aspirava alla suprema carica di primo vizir, quello che avendo addossata a Meemet Bassà la colpa d’aver licenziati li prenominati 14 bertoni, che si rittrovavano alle Smirne con lo esborso di 90 m. reali, ond’ era seguita la fazion così dannosa e disonorata per loro a Fochies, fu deposto li 20 Maggio, e creato esso successore della dignità di vizir Atem, e data la carica di Gianizeraga a Mustafa Agà charachiaus uno delli congiurati alla deposizione e morte del Re….
Φλεγόταν από ταραχές η Κωνσταντινούπολη εκείνη τη στιγμή, επειδή, μη μπορώντας να υποστηρίξουν τον σπαχή για τη ζημιά που είχε γίνει στον βασιλιά χωρίς τη δική τους συμμετοχή, είχαν αποφασίσει εκδίκηση, με την οποία φιλοδοξούσαν πιο ανυπόμονα για μάχη ανάμεσα σε αυτούς [και] τούς γενίτσαρους, που όπως γραφόταν θα ακολουθούσε στην Κωνσταντινούπολη, όμως ενωμένοι υπό την ηγεσία τού Τζένγκις Ντέλμπι έφταναν στον αριθμό των 50.000 και είχαν στρατοπεδεύσει στο Σκουτάρι, κοντά στην Κωνσταντινούπολη, απ’ όπου έστειλαν να ζητήσουν από τον βασιλιά τα κεφάλια 45, [οι οποίοι] είχαν προκαλέσει αυτές τις επαναστάσεις, απειλώντας ότι αν δεν το έκανε, θα έφερναν παντού σίδερο και φωτιά. Γνωρίζοντας ο Μουράτ πασάς ότι αυτή η καταιγίδα απειλούσε ιδιαίτερα τον κύριό του, στράφηκε να κινηθεί εναντίον τους, αλλά μη μπορώντας να το κάνει χωρίς ρητή γραπτή εντολή από τον βασιλιά [Μεχμέτ Δ’] τον αναζήτησε με το πρόσχημα ότι κακομεταχειρίζονταν τούς υπηκόους του και ότι αναζητούσαν τη μητέρα του.	Ardevano i tumulti in questo tempo in Costantinopoli perchè non potendo sopportar li spai l’ ingiuria fatta senza loro participazione al Re erano rissolti alla vendetta, alla quale più ardentemente aspiravano doppo il combattimento tra essi [et] giannizeri, come si scrisse seguito in Costantinopoli, e però uniti sotto il comando di Gengis Delbi si condussero in numero di 50 m., e s’attendarono vicino a Costantinopoli a Scutari, da dove mandarono a chieder al Re la testa di 45 [che] n’erano stati delle dette rivoluzioni cagionate, minnaciando in altra maniera di poner il tutto a ferro et a fuoco. Conoscendo Amurat Bassà che questa tempesta minacciava particolarmente il suo capo volse far mossa contra di loro, ma non potendo farlo senza espressa commissione in scrittura dal Re lo ricercò di quello con prettesto che malmenassero i suoi sudditi, e che ricercassero sua madre.
Ο βασιλιάς απάντησε ότι δεν έβλεπε κανένα λόγο να διαμαρτυρηθεί εναντίον του, και ότι για εκείνο που έκαναν τότε ήταν έτοιμος να τούς ευχαριστήσει όχι μόνο με το κεφάλι τής μητέρας του, αλλά και με εκείνο οποιουδήποτε άλλου ζητούσαν, για να μη σκοτώνουν οι σκλάβοι του ο ένας τον άλλον, πράγμα που τού προκαλούσε μεγάλη θλίψη στην καρδιά. Κάλεσε αμέσως από τη Βαβυλωνία 5.000 γενίτσαρους και 2.000 άλλους από τα μέρη τής Ανατολίας, αλλά εκείνοι, γνωρίζοντας το πλεονέκτημά τους, ενώθηκαν με τον σπαχή στο Σκουτάρι.	Rispose il Re ch’ esso non vedeva alcun sudditto a dolersi contra di loro, e che quanto all’istanza che facevano, esso era pronto a compiacerli non solo nella testa della madre ma in quella di ogni altro che gli avessero ricercato, perchè li suoi schiavi non si uccidessero tra di loro, di che sentì summo dispiacere nel cuore. Chiamò subito da Babilonia 5 m. Giannizeri e due altri dalle parti di Natolia, ma questi conoscendo il loro avantaggio si unirono con il Spai a Scutari.
Εκείνος όμως έβαλε να στραγγαλίσουν τον αναπληρωτή βεζύρη, τον δικό του κεχαγιά, και να συλλάβουν τον δικό του αρχηγό των στάβλων, όπως θα λέγαμε, ενώ καθαίρεσε από το αξίωμά του τον μουφτή, επαναφέροντας στη θέση του τον ήδη καθαιρεμένο για να μετριάσει τη διάθεση τού σπαχή, ο οποίος ήταν πολύ αγανακτισμένος εναντίον τους, επειδή είχαν συζητήσει, αποφασίσει και εκτελέσει την ποινή εναντίον αυτού τού βασιλιά, αλλά ο σπαχής δεν είχε ησυχάσει με αυτά, ενώ οι υπόλοιποι Τούρκοι ήσαν θυμωμένοι εναντίον του, γιατί είχε στερήσει τη ζωή από έναν ντεφτερντάρ, γιατί δεν τούς είχε δώσει τόπο για δικό τους τζαμί, ενώ εκείνο το έθνος διατηρούσε το δικαίωμα να παραχωρεί τόπο στους επικεφαλής τής εκκλησίας ή των λουτρών»	Fece però strozzar il deputato visir, il suo chiagà, et il suo imbroghar mastro di stalla, che vogliamo dire, e depose dalla carica il mufti, restituendo il già deposto nel suo seggio per mitigare l’animo de’ spai, che sommamente s’ erano contra di essi sdegnati per aver consultata, data, e eseguita la sentenza contro esso Re, ma per questo li spai non si sono acquietati, e li rimanenti Turchi si sono sdegnati contro di lui per aver privato di vita un defterdar per non averli dato luoco nella loro meschita mentre quella nazione conserva stile di dar luoco a’ magistri nella chiesa o nel bagni)

[και πρβλ. MS. Marc. It. VII, 101 (8382), φύλλα 93, 94-95, με βάση τα οποία έχω τροποποιήσει το παραπάνω κείμενο]. Για την εκθρόνιση και εκτέλεση τού σουλτάνου Ιμπραήμ σημειώστε επίσης (μεταξύ πολυάριθμων πηγών τής εποχής) Dujčev [Avvisi di Ragusa (1935), αριθ. cix-cx και εξής, σελ. 122 και εξής].

[←34]

Πρβλ. Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V, 466-83, μεταφρ. Hellert, X, 197-217. Σχεδόν όλοι οι Ευρωπαίοι (και ιδιαίτερα οι Ενετοί) ενδιαφέρονταν για το Σεράι (Seraglio), τού οποίου υπάρχει η γνωστή περιγραφή Descritione del Serraglio di Costantinopoli που αποδίδεται στον Ottaviano Bon [στο MS. Marc. VII, 923 (7800), φύλλα 1-33 χωρίς αρίθμηση], αλλά το ίδιο αυτό χειρόγραφο [φύλλα 38 και εξής] αποδίδει επίσης την περιγραφή τού Σεράι στον βαΐλο Τζιοβάννι Σοράντσο [Il Serraglio del gran Signore descritto dall’eccellentissimo Signore Senatore Soranzo, bailo Veneto in Constantinopoli nell’anno 1646]. To MS. Marc. VII, 1083 (8531) κατονομάζει τον Ottaviano Bon ως συγγραφέα, ενώ οι Pietro και Giulio Zorzanello, Inventari dei manoscritti delle biblioteche d Italia, LXXXV (Φλωρεντία, 1963), σελ. 143-44 δίνουν τον Βon ως συγγραφέα τής Περιγραφής τού Σεράι [στο MSS. Marc. VII, 976 (7966) και VII, 977 (7631)]. Από τα δύο αυτά τελευταία χειρόγραφα, το MS. 7966, με 103 σελίδες κειμένου, δίνει κάποιες προσθήκες στο Βreve Descrizzione del Serraglio del Turco in Constantinopoli, ενώ το MS. 7631, Descrizzione del Serraglio de’ Turchi, έχει ενδιαφέρουσα προσθήκη, που περιγράφει τα τελετουργικά που αφορούσαν σε πρεσβευτές τής Αγίας Έδρας στη Ρώμη, αλλά δεν βρίσκω καμία ένδειξη πατρότητας σε κανένα από αυτά τα δύο χειρόγραφα. Όλες αυτές οι περιγραφές τού Σεράι έχουν ουσιαστικά την ίδια αρχή και τέλος, αποτελώντας όλες αντίγραφα τού ίδιου έργου.

Οι Nicolò Barozzi και Guglielmo Berchet, La Relazioni degli stati europei lette al Senato dagli ambasciatori veneziani nel secolo decimosettimo, σειρά V (Turchia), I (Βενετία, 1866), 59-115 έχουν δημοσιεύσει την Περιγραφή τού Σεράι, την οποία αποδίδουν στον Ottaviano Bon, προσθέτοντας [στο ίδιο, I, 116-24 Massime essenziali dell’Impero Ottomano notate dal bailo Ottaviano Bon]. O Μπον ήταν βαΐλος στην Ισταμπούλ από το 1604 μέχρι το 1608. Ίσως ο Μπον ήταν ο συγγραφέας τού έργου για το Σεράι, αλλά για το θέμα αυτό εγώ συνεχίζω να σκέφτομαι τον Τζιοβάννι Σοράντσο.

[←35]

Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V, 484-85, μεταφρ. Hellert, X, 218-19. Kretsehmayr, Gesch. von Venedig, III (1934, ανατυπ. 1964), 326-27. Anderson, Naval Wars in the Levant, σελ. 136-39 και σημειώστε Mormori, Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 1563 (7596), φύλλα 72-73:

«Υπέφεραν στον Χάνδακα από μεγάλη έλλειψη γαλέτας και ψωμιού οι πολίτες, επειδή στους στρατιώτες δεν είχε αποτύχει η επαρκής εκχώρηση, αλλά ήρθαν 8 πλοία, ενώ οδηγήθηκε εκεί ένα καραμουσαλίνι με τρόφιμα, το οποίο είχαν πάρει οι Τούρκοι από τούς Μαλτέζους, που έφεραν παρηγοριά. Την ίδια εποχή ήρθαν στα Χανιά ορισμένα σκάφη βαρβάρων φορτωμένα με σιτηρά και άλλα τρόφιμα από την Αίγυπτο και εφοδίασαν με αφθονία την πόλη και ολόκληρο το στράτευμα. … Στο μεταξύ έφτασαν 18 πλοία στον Χάνδακα με τρόφιμα, στρατιώτες και άλλα πυρομαχικά και εφοδίασαν αρκετά την πόλη. Έφτασαν από την άλλη πλευρά στις 21 Μαρτίου [1649] μερικές γαλέρες στη Σούδα.

(Pativano in Candia grandissima carestia di biscotto e di panne li cittadini, perchè alli soldati non è mal mancato assegnamento sufficiente, ma giunsero 8 vascelli, e fu condotto un caramusal con formenti preso a’ Turchi da’ Maltesi, che si consolarono. Arrivarono medemamente alla Canea alcuni vascelli barbari carichi di formento et altre vittuarie dall’ Egitto, e fornirono abbondantemente la città e tutto l’esercito. … Gionsero intanto 18 vascelli in Candia con vettovaglie e soldati et altre munizioni da guerra e provviddero a sufficienza la città. Gionsero in oltre alli 21 Marzo alcune galere alla Suda.

Είχαν μειωθεί οι γαλέρες τής Κωνσταντινούπολης στον αριθμό των 73 και 10 μεγάλων, με 12 πλοία στις εκβολές των Στενών [Δαρδανελλίων] για να εξυπηρετούν τα κάστρα, όπου όλο τον χειμώνα [του 1648-1649] στάθμευαν τα μπερτόνια και οι γαλέρες τού χριστιανικού στόλου, για να προσέχουν και να εμποδίζουν, και παρατηρώντας κάθε ευκαιρία ήξεραν στις 14 Απριλίου [1649] ότι με την απουσία των ενετικών γαλερών και γαλεασών, και επειδή δεν στέκονταν περισσότερα από 18 μπερτόνια στις εκβολές, ενώ κι εκείνα βρίσκονταν σε νηνεμία, θα μπορούσαν χωρίς κανένα εμπόδιο, με το ρεύμα τής θάλασσας, να δώσουν εντολή για την έξοδο τού Βόϊνιτς Αχμέτ πασά, ο οποίος (όπως λέγεται) είχε διοριστεί καπουδάν πασάς στη θέση τού στραγγαλισμένου προηγούμενου καπουδάν πασά, ως πρόσωπο με εξουσία για το αξίωμα τού βεζύρη, συνδεόμενο με τον βασιλιά [Μεχμέτ Δ’], καθώς και ως υπήκοος μεγάλης εμπειρίας και δεξιοτήτων. Βγήκαν χωρίς κανένα εμπόδιο και προχώρησαν στην κατεύθυνση τής Μυτιλήνης…»

S’erano riddotte le galere di Costantinopoli in numero di 73 e 10 grosse con 12 vascelli alle bocche del stretto per sortire dalli castelli, dove tutto l’inverno erano stati li bertoni e galere dell’armata Cristiana ad attenderle ed impedire, et osservando ogni opportunità conobbero li 14 Αprile che per l’absenza delle galere e galeazze Venete, e perchè non dimoravano più di 18 bertoni alle bocche, e quelli s’attrovavano in bonazza, potevano senza ostacolo con la correntia del mare sortire comandate però all’uscita da Voinic Agmet Bassà, che (come si disse) era stato eletto capitano bassà in luogo dello strozzato previo capitano bassà, come persona d’auttorità per la dignità di visir, [in] congionzione col Re, e come soggetto di gran bravura et esperienza. Uscirono senza alcun ostacolo, e s’avviorono verso Meteline…)

Αν και οι Τούρκοι αντιμετώπισαν κάποια παρεμβολή από τούς χριστιανούς,

«ο τουρκικός στόλος έπλεε πιο γρήγορα ως ελαφρύτερος και δεν τον έφτασαν οι χριστιανοί, αλλά εκτιμώντας ότι επρόκειτο να κάνουν το ταξίδι προς τη Χίο, επέστρεψαν στο λιμάνι τής Φώκαιας, και θα ήσαν οι 23 γαλέρες τού μπέη, μέρος των οποίων έστειλαν στην Παλαιά Φώκαια να απομακρύνουν και να κατευθύνουν 4 σαΐκια φορτωμένα με πολεμοφόδια, όπου ύστερα από δύο [ή τρεις] ημέρες έφτασαν, καθώς και τα προαναφερθέντα 18 μπερτόνια, και έδεσαν στην είσοδο μένοντας ακίνητα, μέχρις ότου μπορέσουν με ευνοϊκό άνεμο να κινηθούν. Οι Τούρκοι εκτιμούσαν ότι δεν είχαν προχωρήσει λόγω έλλειψης ανέμου, ενώ δεν λάμβαναν υπ’ όψη τούς χριστιανούς. Λόγω τού μικρού τους αριθμού δεν πρόσφεραν βοήθεια στον καστελλάνο τού τόπου που υπάκουε στον πασά, ο οποίος τον προειδοποίησε ότι έπρεπε για τη δική του ασφάλεια να βάλει μερικά κανόνια στην είσοδο αυτού τού λιμανιού και να αναπτύξει τον στόλο, έτσι ώστε να παραμένει στη μέση ένα κανάλι, αφημένο για να παίζουν τα κανόνια τού κάστρου, όταν το ζητούσε η ευκαιρία. Αντιθέτως χτυπήθηκε και μπόρεσε μόνο να προωθήσει τις γαλεάσες προς τα εν λόγω σκάφη στην είσοδο τού λιμανιού.

(velleggiando più presto l’armata Turca, come più leggiera, non fu raggionta da Cristiani, che però stimando fossero per fare il viaggio a Scio, si riddussero al porto di Foches, e s’avrebbero da 23 galere de bei, parte delle quali mandorono alle Foches Vecchie per remurchiare e convogliare 4 saiche cariche di munizioni da guerra, dove in capo di due [o tre] giorni arrivorono anche li predetti 18 bertoni, e dato fondi alla bocca stettero fermi fino che col benefficio del vento potessero muoversi. Stimarono li Turchi che per mancamento di aria non avessero progredito, nè facendo gran conto de’ Cristiani per il loro picciol numero non prestò men al castellan del luoco orecchie il Bassà, che lo ammoniva a dover per sua sicurezza far poner alcuni cannoni alle bocche di detto porto, e schierasse l’armata in modo che restando nel mezzo un canale dasse adito alli pezzi del castello di giocare quando l’occasione lo ricchiedesse. Anzi l’ingiuriò, e fece solo avvanzare le galleazze a detti vascelli alle bocche.

Στο μεταξύ αυξήθηκε ο άνεμος, σηκώθηκαν 7 μπερτόνια με επικεφαλής τον Τζιάκομο ντα Ρίβα και κινήθηκαν για να αποκτήσουν κάποιο πλεονέκτημα, και όσο λιγότερο το πίστευαν οι Τούρκοι, μπήκαν τα έξι στο λιμάνι. Το ένα απέκλεισε το στόμιο και προωθούμενο ήσυχα ανάμεσα στα εχθρικά, ένα από τα οποία προχώρησε εντυπωσιακά, έδωσαν χώρο και έκλεισαν τα πανιά πέρα από τον θόλο τού μπροστινού καταρτιού, για να μπορούν να ανοίξουν τις θυρίδες τού πυροβολικού, αδειάζοντας πάνω στους εχθρούς καταιγίδα πυρών με μεγάλη τους ζημιά και ανείπωτο τρόμο. Προχώρησε ο καπουδάν πασάς με τη ναυαρχίδα, ακολουθούμενη από το πλοίο προστασίας [πατρόνα], αλλά έχοντας υποστεί πολλές ζημιές από τούς κανονιοβολισμούς, που προκάλεσαν την απώλεια τού καταρτιού και τής αντέννας, 133 Τούρκοι και 17 σκλάβοι ανέβηκαν σε ένα σκάφος και κινδύνευαν να χαθούν, αφού ο ίδιος ο καπουδάν πασάς είχε δραπετεύσει στη στεριά, αν ο Κισκέτι Πασκάλι, με τη δύναμη τής ρυμούλκησης, δεν ξεκολλούσε και ελευθέρωνε το σκάφος. Δεν συνέβη όμως το ίδιο με την ‘πατρόνα’, γατί όντας εντελώς προφυλαγμένη, πυρπολήθηκε με αποτέλεσμα να χαθούν πολλά κιβώτια με ρεάλια, που είχαν φορτωθεί σε αυτήν. Όταν το είδαν οι άνδρες από τις άλλες γαλέρες, τις έβγαλαν όλες στη στεριά εγκαταλείποντας τα σκάφη, επειδή από τούς κανονιοβολισμούς δεν γλύτωνε καμία γαλέρα. Σκοτώθηκε μεγάλος αριθμός, έτσι ώστε με κοινή συναίνεση των Τούρκων, όταν στη συνοδεία των σκαφών βρέθηκαν εκεί 10 γαλέρες, ρυμουλκήθηκε με ασφάλεια έξω από το λιμάνι ολόκληρος ο τουρκικός στόλος, και με το ταλέντο του σε τέτοια πράγματα απέκτησε πρόθυμα παρ’ όλα αυτά μια από τις νέες γαλεάσες, φτιαγμένες στην Κωνσταντινούπολη, συνέλαβε ένα σκάφος, κατέκτησε μια ελαφρά γαλέρα για να ανακουφίσει τούς σκλάβους, πυρπόλησε έξι άλλα σκάφη και μια γαλεάσα και ελευθέρωσε χίλιους περίπου σκλάβους που διέφυγαν σε εκείνους από τις άλλες μαόνες και ελαφρές γαλέρες, με μόνη απώλεια ένα μπερτόνι, το οποίο ακουμπώντας στη στεριά απογυμνώθηκε όσο ήταν δυνατό από τούς χριστιανούς και κάηκε. Εκτιμάται ότι οι Τούρκοι έχουν χάσει σε νεκρούς ή φυγάδες 4.000 άνδρες, μεγάλο χρηματικό ποσό φορτωμένο σε αυτή την μαόνα και την ‘πατρόνα΄ που ονομάζεται Γκεντέκιο, καθώς και όλη τη φήμη από το γεγονός ότι κακοποιήθηκαν και ξυλοκοπήθηκαν σε τόσο μεγάλο αριθμό, από 6 μόνο χριστιανικά μπερτόνια σε διάστημα τριών ωρών τής ημέρας και μερικών τής νύχτας που ακολούθησε. Ήρθε λοιπόν μια φρεγάτα φέρνοντας ειδοποίηση στους χριστιανούς ότι έρχονταν οι βάρβαροι με 25 μπερτόνια από το Αλγέρι, συμπεριλαμβανομένου ενός αγγλικού που είχε συλληφθεί πάνω από τη Σαπιέντσα, και με 5 από το Τούνεζι [Τύνιδα] και 16 [ή 6] γαλέρες από το Τούνεζι και τη Μπιζέρτα, καθώς και με τούς Αλεξανδρινούς με 20 σκάφη, 9 γαλλικά, 4 αγγλικά, ένα φλαμανδικό και τα υπόλοιπα των Τούρκων. Γι’ αυτό ξεκίνησαν αμέσως, χωρίς να δώσουν ανάσα στους εχθρούς και χρόνο να τακτοποιηθεί ο στόλος. Τακτοποιώντας ο καπουδάν πασάς, όσο καλύτερα μπορούσε, τον δικό του στόλο, αφήνοντας λόγω έλλειψης πληρωμάτων, από ανικανότητα, δύο ελαφρές γαλέρες και μία μαόνα στις Φώκαιες, ενώ φτάνοντας στη Χίο άφησαν εκεί άλλες δύο ελαφρές γαλέρες, και έστειλαν στη Σμύρνη για να συγκεντρώσουν με τη δύναμη τού χρήματος όσο μεγαλύτερο αριθμό λεβέντ [πειρατών] μπορούσαν, για να αντικαταστήσουν στη θέση εκείνων που είχαν σκοτωθεί ή τραπεί σε φυγή, καθώς δεν μπορούσαν χωρίς αυτή τη βοήθεια να συνεχίσουν το ταξίδι. Επίσης τρία [ή δεκατρία] αγγλικά σκάφη και ένα φλαμανδικό βρέθηκαν σε αυτόν τον τόπο τής Σμύρνης. Με την πληρωμή 90.000 ρεαλιών στα χέρια τού πρώτου βεζύρη έπαιρναν άδεια αναχώρησης, αν δέχονταν να παραλάβουν κάποιους άνδρες και να κατέβουν χωρίς φορτίο στον Χάνδακα. Παρόλο που αρνήθηκαν όσο μπορούσαν, τούς έστριψε τελικά τον λαιμό για να τούς αναγκάσει κι έκαναν συμφωνία να τα οδηγήσουν αμέσως στο έδαφος τού Βασιλείου, και αν χρειαζόταν να πολεμήσουν στο ταξίδι με χριστιανούς. Θα έπαιρναν αμοιβή 8.000 ρεάλια το καθένα, συμπεριλαμβανομένων των χρημάτων που είχαν δοθεί για την εκστρατεία, καθώς και υπόσχεση για απαλλαγή και προνόμια, ώστε με 87 γαλέρες, 8 μαόνες και 73 μπερτόνια να κινηθούν από τη Χιο, τραβώντας προς τη Νάπολι ντι Ρομάνια [Ναύπλιο] για να πάρουν τον μπεηλερμπέη Μουσταφά πασά, ο οποίος είχε βρεθεί εκεί με κάποιους ανθρώπους, για να πάει στο στρατόπεδο κάτω από τον Χάνδακα στη θέση τού νεκρού Χασάν πασά, έχοντας στείλει τούς άλλους με φρεγάτες και με τις ομάδες τής Νάπολι [Ναυπλίου] σε δύο ταξίδια, συνολικά 1.500 περίπου άνδρες»

Sorse intanto il vento, e levandosi 7 bertoni guidati da Giacomo da Riva si scostorono alquanto per prenderlo a loro vantaggio, e quando meno li Turchi lo credevano entrorono li sei nel porto. L’uno si fermò alle bocche, et avvanzando cheti per mezzo de’ nemici, fra quali uno s’ inoltrò notabilmente, diedero fondo e serrate le velle oltre la chebba del trinchetto per poter girare apersero li portelli dell’artiglieria, scaricando addosso li nemici tempesta di cannonate con [loro] danno e terrore indicibile. S’avanzo il capitano Bassà con la reale seguitato dalla patrona, ma ricevendo [tanto] danno dalle cannonate che avendo perso l’arbore e l’antene 133 Turchi e 17 schiavi fu ganzato da un vascello, e correva rischio di perdersi, essendo massime fuggito in terra lo stesso capitan bassà, se Chischeti Pascagli a forza di rimurchio non l’avesse staccata e liberata. Non successe già così alla patrona perchè affatto rimessa fu abbruggiata con perdita di molte cassette de reali, che in essa erano state caricate. Veduto ciò dalle genti delle altre galere, sortirono tutte in terra, abbandonando il legni perchè le cannonate non fecero esente alcuna galera, uccidendo grandissimo numero sicchè per comun consenso de’ Turchi, quando in compagnia de’ vascelli vi fossero trovate 10 galere averebbero al sicuro rimurchiata fuori del porto tutta l’ armata Turchesca, e a suo talento di quella disposto acquistorono nulladimeno una delle galeazze nuove, che furono in Costantinopoli fabbricate, presero un vascello, acquistorono una galera sottile per essersi li schiavi sollevati, abbruggiorono 6 altri vascelli et una galeazza e liberorono da circa mille schiavi che dall’altre maone e galere sottili fuggirono a quelli con la sola perdita di un bertone che per aver toccato in terra fu spogliato di quanto fu possibile da Cristiani ed arso. Si stima che li Turchi tra morti e fuggiti abbiano perso 4 m. uomini, gran summa di denaro caricato sopra detta maona e patrona detta Gedechio e tutta la riputazione per esser stati in così gran numero strapazzati e malmenati da 6 soli bertoni Cristiani nello spazio di tre ore di giorno ed alcune della notte subseguente. Giunse pertanto una fregata portando avviso ai Cristiani che li barbari in numero di 25 bertoni d’Algier, compreso un’inglese preso sopra Sapienza, e di 5 da Tunesi,e di 16 [o 6] galere da Tunesi e Biserta e il Alessandrini in quantità di 20 vascelli, 9 Francesi, 4 Inglesi et un Fiammengo, e il resto de’ Turchi venivano, per il che subito si levarono dando respiro a nemici e tempo di racconciar l’armata. Racconciò al meno [meglio] che potò il capitan bassà la sua armata, lasciando per mancamento di ciurma per inabilità due galere sottili et una maona a Fochies, e portati a Scio lasciò ivi due altre galere sottili, e mandò alle Smirne ad ammassar a forza de’ soldi quanto maggior numero de leventi che potè per surrogarli in luoco de’ morti e fuggiti, non potendo senza detto aiuto proseguir il viaggio o però anco che tre [o tredlci] vascelli Inglesi et un Fiamengo che si rittrovavano in detto luoco di Smirne, e che prima con l’esborso fatto di 90 m. reali in mano del primo visir erano stati licenziati si contentassero di ricevere alcune genti e ridurse seco di conserva in Candia, e sebbene ricusorono quanto potero, plegorono finalmente il collo alla forza, facendo accordo di condurli in prima a terra del Regno, et occorrendo combattere per viaggio co’ Cristiani, ricevuto di mercede 8 m. reali per uno, compresi li soldi datili per la campagna, e promesse d’esenzione e privileggi sicchè con 87 galere, 8 maone, e 73 bertoni si mosse da Scio, tirando verso Napoli di Romania per levar il berlierbei Mustafa Bassà, che con alcune genti si trovava ivi per passare in campo sotto Candia in luoco del morto Ghassan Bassà, avendo espedite le altre con fregate e con le squadre di Napoli in due viaggi in numero di 1.500 incirca)

[και πρβλ. MS. Marc. It. VII, 101 (8382), φύλλα 90-92, επίσης φύλλα 117-120, με βάση τα οποία έχω κάνει κάποιες προφανείς διορθώσεις στο κείμενο].

Για τη νίκη τού Ρίβα στη Φώκαια, «στη Μικρά Ασία, στο λιμάνι τής Φώκαιας, στις 12 Μαϊου 1640» (in Asia nel porto de Focchies a di 12 Maggio 1649), βλέπε επίσης Raccolta diplomatica della Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 211 (7468), φύλλα 142-144:

«Είδαν το επόμενο πρωί τούς άνδρες τού απελπισμένου [τουρκικού] στόλου φυγάδες στο βουνό, διασκορπισμένους και περιπλανώμενους, έχοντας εγκαταλείψει τις υπόλοιπες γαλέρες, 2.000 Τούρκοι νεκροί και οι άλλοι επιστρέφοντας δυσαρεστημένοι στα σπίτια τους, ενώ ολόκληρος ο στόλος ήταν διαλυμένος και ηττημένος» [φύλλο 144]

(Si viddero la mattina seguente le genti dell’abbattuta armata [Turca] fuggite alla montagna disperse e vagarono abbandonate le restanti galere, morti di 2.000 Turchi, gli altri malcontenti ritornati alle loro case, et l’armata tutta fracassata e disfatta)

και σημειώστε τη Relatione della vittoria ottenuta dalle armi della Serenissima Republica di Venetia sotto il commando dell’illustr. et eccellentiss. Sig. Giacomo da Riva, capitan delle navi, contro l’armata turchesca in Asia nel porto di Fochie 1649 adì 12 Maggio [Βενετία, appresso Gio. Pietro Pinelli, stampator ducale, 1649].

Ο Τζιάκομο ντα Ρίβα έκανε τη δική του αναφορά (relatione) προς τον δόγη και τη Γερουσία στις 10 Νοεμβρίου 1653. Βλέπε ASV, Collegio, V (Secreta), Relazioni, Busta 80. Άρχιζε την αναφορά με τη δήλωση ότι

«το Βασίλειο τού Χάνδακα [Κρήτης], αξιοθαύμαστο για τη γεωγραφική του θέση και αξιοσημείωτο για το μεγαλείο και για πολλές κατάλληλες ευκολίες, όπως φημίζεται από τις μνήμες τής αρχαιότητας, έχοντας γίνει σε αυτούς τούς ολέθριους καιρούς δυστυχές θέατρο των πιο αξιομνημόνευτων γεγονότων, είτε δεχόμενο πόλεμο από τον Θεό με λοιμό ή στενοχωρούμενο από την τύχη με την πείνα, το οποίο στη διάρκεια εννέα ετών μέχρι σήμερα έχει υποστεί εισβολή σε μεγάλο βαθμό και έχει κατακτηθεί από τα αφόρητα όπλα τού Τούρκου, θα είναι το αντικείμενο τής ειλικρινούς και συνοπτικής μου αναφοράς».

(il Regno di Candia mirabile per il suo sito et insigne per la grandezza et per tanti opportuni commodi, come tale celebrato nelle memorie dell’antichità, reso in questi calamitosi tempi theatro infelice de i più memorabili accidenti, o combatuto dal Cielo con le pestilenze o angustiato dalla fortuna con la fame, e per il corso d’anni nove oggi mai invaso in gran parte, et impugnato dall’ armi prepotenti del Turco sarà il sogetto della mia sincera et breve relatione)

[και σε αντίθεση με την πρακτική πολλών συναδέλφων του ο ντα Ρίβα όντως έκανε την αναφορά του συνοπτική], «όπως με διέταξε ρητά η άριστη Γερουσία…» (commandatami con parte espressa dell’eccellentissimo Senato…).

[←36]: Για την πτώση τού Σόλι Μεχμέτ βλέπε Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V, 485-88, μεταφρ. Hellert, X, 219-22.

[←37]: Για τη συνθήκη τού Ζιτβατόροκ πρβλ. Setton, IV, 1097. Παρά τις μεγάλες ελπίδες τού 1606, η συνθήκη δεν είχε εγκαθιδρύσει πλήρη ειρήνη μεταξύ Αψβούργων και Πύλης [στο ίδιο, σελ. 1098].

[←38]

Ένα σημαντικό γεγονός στην ιστορία των αυτοκρατορικών-τουρκικών σχέσεων, τη συνθήκη τής 1^ης Ιουλίου 1649, διαπραγματεύτηκε και υπέγραψε ο αυτοκρατορικός εκπρόσωπος (internuncio) Γιόχαν Ρούντολφ Σμιτ φον Σβάρτσενμπορν. Θα διαρκούσε για εικοσιδύο και μισό χρόνια:

«Όταν ο εξοχώτατος πρώτος βεζύρης κύριος Μουράτ πασάς, με την απόλυτη πληρεξουσιότητά του, παρέδωσε σε εμένα τον αυτοκρατορικό ιντερνούντσιο το ασφαλές κείμενο αυτών των συνθηκών, σύμφωνα με το έθιμο στην τουρκική γλώσσα, με τη συνήθη σφραγίδα και υπογραφή του, το μετέτρεψα σε παλαιά λατινική γλώσσα σύμφωνα με τα ακόλουθα άρθρα [εννέα άρθρα προσδιορίζουν τούς όρους τής ειρήνης] και το ενίσχυσα με τη δική μου συνήθη σφραγίδα και υπογραφή, προς επικύρωση όμως εκ μέρους τού σεβαστότατου αυτοκράτορα, τού επιεικέστατου κυρίου μου, και το παρουσίασα στον προαναφερθέντα εξοχώτατο κύριο βεζύρη…».

(Cumque excellentissimus dominus supremus vezirius Murath Bassa ex sua absoluta plenipotentia solito sigillo et subscriptione munitum instrumentum horum tractatuum juxta consuetudinem in lingua Turcica mihi Caesareo internuntio tradiderit, ego vicissim pro more veteri Latino idiomate instrumentum juxta articulos sequentes sigillo et subscriptione mea consueta roboratum ad ratificationem tamen Augustissimi Imperatoris Domini mei elementissimi praedicto excellentissimo Domino Vezirio exhibui…)

J. Dumont, Corps universel diplomatique, VI-1 (1728), αριθ. OCLXIV, σελ. 521-22 και πρβλ. Von Hammer-Purgstall, V, 492-93.

[←39]: Για τη σταδιοδρομία τού Κολλορέντο βλέπε το άρθρο τού G. Benzoni στο Dizionario biografico degli Italiani, XXVII (1982), 80-82.

[←40]

Η «ανάκτηση» των Αγίων Θεοδώρων περιγράφεται στο ενημερωτικό δελτίο Riacquista di S. Teodoro dalle mani de’ Turchi seguito sotto il commando dell’illustrissimo et eccellentissimo Signor Alvise Mocenigo II, proveditor dell’armata della Serenissima Republica di Venetia, Βενετία, appresso Gio. Pietro Pinelli, stampator ducale, 1650.

Οι πολυάριθμες υπογεγραμμένες αναφορές τού Αλβίζε Μοτσενίγκο υπάρχουν στο Arch. Di Stato di Venezia, (ASV), Senato , Provv. da terra e mar , Filza 1091, εκτεινόμενες (στο βαθμό που φέρουν ημερομηνία) από τις 16 Σεπτεμβρίου 1650 μέχρι τις 18 Φεβρουαρίου 1651, «νέο ημερολόγιο» [S(tilo) N(ovo)]. Η συνέχιση των αναφορών του από 9 Μαρτίου έως 15 Οκτωβρίου 1651 είναι δεμένες στο ίδιο, στη Filza 936. Και στους δύο αυτούς «φακέλλους» έχει στριμωχτεί πλήθος άλλων κειμένων, τα περισσότερα από τα οποία σε θλιβερή κατάσταση αποσύνθεσης. Πολλές από τις αναφορές παρέχονται εν μέρει (ή ακόμη και εξ ολοκλήρου) σε αριθμητική κρυπτογράφηση και είναι γραμμένες από μάλλον γρήγορο γραμματειακό χέρι, που αποκαλύπτει ελάχιστο ή κανένα ίχνος καλλιγραφικής εκπαίδευσης. Οι φάκελλοι αυτοί περιέχουν και άλλα κείμενα, πέρα από τις λεπτομερείς αναφορές τού Μοτσενίγκο προς τον δόγη. Τα έγγραφα από χαρτί τού 17^ου αιώνα έχουν υποκύψει στον χρόνο και την υγρασία σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό απ’ όσο τα κείμενα σε περγαμηνή παλαιοτέρων εποχών, αλλά οι αναφορές τού Μοτσενίγκο βρίσκονται στο σύνολό τους σε καλή κατάσταση.

[←41]: Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V, 498-501, 514-17, μεταφρ. Hellert, X, 233-37, 250-53.

[←42]: Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V, 518-21 και μεταφρ. Hellert, X, 255-58, ο οποίος δίνει το σύνολο τής ετήσιας oθωμανικής σύνταξης («δεκαεπτά εκατομύρια άσπρα», siebsehn Millionen Aspern) ως «εβδομήντα εκατομμύρια άσπρα» (soixante-dix millions d’aspres) και μεταφράζει ελεύθερα, όπως συνηθίζει, το κείμενο τού von Hammer. Για τη γριά βαλιδέ σουλτάνα σημειώστε Mormori, Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 156.) (7596), φύλλο 66.

[←43]: Von Hammer-Purgstall, V, 521-39, μεταφρ. Hellert, X, 258-76, με αλλαγές στο κείμενο τού von Hammer.

[←44]: MS. Marc. It. VII, 340 (7770), φύλλο 22: «Ο πόλεμος, ο λιμός, ο λοιμός, που συνεχώς επί ένα χρόνο μαστίζουν αυτή την πόλη και έχουν ήδη περάσει για τα καλά και στο παλάτι μου, μπορούν να ονομαστούν επιτομή όλων των κακών…» (La guerra, la carestia, la peste, che per un anno continuo affligge questa città, et che s’ inoltrò già pure nel mio Palazzo, si posson chiamare compendii di tutti i mali…).

[←45]: Pastor, Gesch. d. Päpste, XIV-1 (1929), 136-39, 265-66 και Hist. Popes, XXX, 180-85, 363.

[←46]

Η ενετική νίκη επί τής τουρκικής αρμάδας ανάμεσα στα νησιά Πάρο και Νάξο στις 10 Ιουλίου 1651 περιγράφεται στο Raccolta diplomatica della Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 211 (7468), φύλλα 160-164, αναφορές γραμμένες «στα νερά τής Πάρου στις 13 Ιουλίου 1651». Λόγω τυπογραφικού λάθους η χρονολογία εμφανίζεται ως 1650 στον Setton, IV, 1101a. Yπάρχει συνοπτική περιγραφή τής ναυμαχίας τής 10^ης Ιουλίου 1651 (βασισμένη σε μεταγενέστερες φιλολογικές πηγές) στον Gino Damerini, Morosini, Μιλάνο, 1920, σελ. 66-69, ο οποίος σημειώνει επίσης [σελ. 60-73] τη διχόνοια στην ενετική ανώτατη διοίκηση μετά τη ναυμαχία.

Σε αναφορά προς τον δόγη και τη Γερουσία με ημερομηνία 15 Ιουλίου 1651, μια από τις πιο μακροσκελείς αναφορές τού Μοτσενίγκο, αυτός περιγράφει τη ναυμαχία τής Πάρου πριν από πέντε μέρες [ASV, Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 936, σελίδες χωρίς αρίθμηση]. Μετά την αναφορά τού Μοτσενίγκο τής 15^ης Ιουλίου, στη Filza 936 υπάρχει κατάλογος περισσότερων από πενήντα Ενετών διοικητών στις γαλεάσες, γαλέρες και πλοία, που κέρδισαν τη ναυμαχία:

«Σημείωση των επιφανών ηγετών τής θάλασσας, διοικητών των γαλεασών, γαλερών, καπετάνιων και κυβερνητών, που βρέθηκαν στην τελευταία μάχη με την ένδοξη νίκη εναντίον τού στόλου τού εχθρού, που ακολούθησε στις 10 Ιουλίου 1651 (νέα χρονολόγηση) στον δίαυλο μεταξύ Πάρου και Νάξου, υπό τη διεύθυνση και διοίκηση τού ένδοξότατου και εξοχώτατου κυρίου Αλβίζε Μοτσενίγκο, επίτροπου, ναυτικού γενικού διοικητή».

(Notta de illustrissimi capi da mar, governatori de galeazze, galee, sopracomiti, et governatori di nave trovatisi al ultimo combatimento con gloriosa victoria contro l’ armata nemica, seguito li dieci Iuglio 1651, S(tilo) N(ovo), nel Canal de Parisi e Nixia sotto la diritione et commando del illustrissimo et ecellentissimo Signor Alvise Mocenigo, procurator, capitan general da mar.)

[←47]: Anderson. Naval Wars in the Levant, σελ. 142-45.

[←48]: Von Hammer-Purgstall. Gesch. d. osman. Reiches, V, 539-52, μεταφρ. Hellert, X, 276-91.

[←49]: Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V, 564, 590, μεταφρ. Hellert, X, 305, 332. O Χοζαμζάντε Αλή απομακρύνθηκε από τη θέση του λόγω τής αποτυχίας του να καταλάβει την Τήνο.

[←50]

Μπορεί κανείς να ρίξει ματιές στις ναυτικές δραστηριότητες τού Φόσκολο κατά τη διάρκεια τής άνοιξης τού 1652 και τού φθινόπωρου τού 1653 στο MS. Marc. It. VII, 340 (7779), φύλλα 43-50, 55-58, όπου τα κείμενα είναι Μαρτίου, Απριλίου και Μαϊου 1652 και μια υπογργραμμένη αναφορά τού Φόσκολο προς τον δόγη Φραντσέσκο ντα Μολίν είναι γραμμένη στον Χάνδακα στις 29 Οκτωβρίου 1653. Σημειώστε επίσης Anderson, Naval Wars in the Levant, σελ. 145-46.

Όσο για την αυξανόμενη κόπωση τού Φόσκολο, πριν από τρία χρόνια (στις 28 Ιουνίου 1650) είχε γράψει στον δόγη:

«Πέντε χρόνια τώρα με κομμένη την ανάσα συμμετέχω σε αυτό το επίπονο αξίωμα, ασχολούμενος πάντοτε με μεγάλα προβλήματα, ταραχές και πολύ σκληρά βάσανα, τα οποία, αν δεν μπορέσουν να ελαττώσουν τις δυνάμεις, θα είναι θαύμα τής θείας παντοδυναμίας, όπως είναι η ιδιαίτερή του χάρη, τού να μπορώ ακόμη να στέκομαι εκεί μέχρι τώρα, με την πραγματική αδυναμία επιδεινωμένη από το βάρος εξηνταδύο ετών» [ΜS. Marc. It. VII, 340 (7779), φύλλο 22].

(Cinque anni sono hormai che senza respiro assisto a questa laboriosissima carica, vertendo sempre ne’ maggiori disaggi, agitationi, e patimenti fierissimi, per quali se non si fussero extenuate le forze, sarebbe un miraculo della divina omnipotenza, come è gratia sua particolare, che tanto v’ habbia potuto ressisterre sussista tutt’ hora nelle proprie languidezze aggravate da un peso di sessanta doi anni).

Πρβλ. Nani, Historia della republica veneta, II (1686), 241-42, 253-54, 265-67.

[←51]: Πρβλ. Von Hammer-Purgstall, V, 553-60, 566-85, 508-99, μεταφρ. Hellert, X, 292-300, 307-27, 339-40.