Σημειώσεις Κεφαλαίου 4

[←1]: Giov. Battista Nani, Historia dclla republica veneta, Βενετία, 1663, σελ. 203-15, 217 και εξής, 225, 233 και εξής, κλπ., 555 και εξής και σημειώστε Jean Dumont, Corps universel diplomatique, V-2 (1728), αριθ. cxxix, ccxxvi, ccxxix, ccxxxiv-ccxxxv, cclxxi, σελ. 395 και εξής και (όπως δίνεται πιο πάνω) αριθ. cclviii-cclix. Για πληθώρα κειμένων τής εποχής σχετικών με την κοιλάδα Βαλτελλίνα βλέπε Bibl. Nazionale Marcina (Βενετία) MS. It. VII, 1181 (8870), έγγραφα με ημερομηνίες από Μάρτιο 1617 μέχρι Νοέμβριο 1635 και σημειώστε Victor Cérésole, Relevé des manuscrits des Archives de Venise se rapportant à la Suisse …. Βενετία, 1890, σελ. 100, 103 και εξής, 121 και εξής.

[←2]: Dumont, V-2. αριθ. cccxii, cccxiv, σελ. 572-73. 580, έγγραφα με ημερομηνία 11 Μαρτίου και 8 Απριλίου 1620 και σημειώστε στο ίδιο, αριθ. cccxxxiv, σελ. 615-10, έγγραφο με ημερομηνία 13 Οκτωβρίου 1630.

[←3]: Dumont, V-2, αριθ. cccxvii, σελ. 583-84, έγγραφο με ημερομηνία 10 Μαϊου 1629.

[←4]: Documenta bohemica Bellum Tricennale illustrantia, IV (1974), αριθ. 1039, σελ. 396 και σημειώστε αριθ. 1020, 1044 και 1082. Για το «πάρσιμο τής Μάντουα από τούς αυτοκρατορικούς» πρβλ. Public Record Office (PRO), Chancery Lane, Λονδίνο, State Papers (SP), XV, φύλλο 45.

[←5]: Dumont, VI-1, αριθ, v, ix, σελ. 9-13. 14-18. Το Μομφερράτ παρέμεινε υπήκοο στη Μάντουα (από τον Δεκέμβριο τού 1566) μέχρι τον Ιούνιο τού 1708, όταν το κατέλαβε η Σαβοΐα.

[←6]: S. Romanin, Storia documentata di Venezia, 3^η εκδ., VII (Bενετία, 1974), 216-17.

[←7]: PRO, SP 97, XV, φύλλο 65.

[←8]: Για τούς όρους τής συμμαχίας τής Δημοκρατίας τής Βενετίας, τού μεγάλου δούκα τής Τοσκάνης και τού δούκα τής Μόντενα εναντίον τού Ούρμπαν Η’ με ημερομηνία 31 Αυγούστου 1642 και 26 Mαϊου 1643, βλέπε Dumont, Corps universel diplomatique, VI-1 (1728), αριθ. clx, σελ. 276-79 και σημειώστε στο ίδιο, αριθ. cli, clxi και clxxiv, έγγραφα με ημερομηνίες 26 Ιουλίου 1642, 22 Ιουνίου 1643 και 31 Μαρτίου 1644 και πρβλ. Acta Pacis Westphalicae, Die Kaiserlichen Korrespondenzen, σειρά ΙΙ A, I (1643-1644), Μύνστερ, 1969, αριθ. 236, σελ. 371, έγγραφο με ημερομηνία 25 Απριλίου 1644.

[←9]: Giov. Battista Nani, Historia della republica veneta (1663), σελ. 653-89, 702-14, 739-44, τόμος ο οποίος τελειώνει με την ανάκτηση τής Πάρμας από τούς Φαρνέζε και την ειρήνη με τον Ούρμπαν Η’. Σύμφωνα με τον Joseph Grisar , «Päpstliche Finazen , Nepotismus und Kirchenrecht unter Urban VIII». Miscellanea Historiae Pontificiae , VII (Ρώμη, 1943), 207-8, «προς το τέλος τής παπικής του θητείας ο Ούρμπαν Η’ ανέλαβε τον πολύ δαπανηρό και άσκοπο πόλεμο με το Κάστρο, οι στρατιωτικές δαπάνες μόνο τού οποίου ανήλθαν σε έξι εκατομύρια σκούδα στα δύο χρόνια τού πολέμου (1642-1643), έτσι ώστε τη στιγμή τού θανάτου τού πάπα το χρέος [της Αγίας Έδρας] να έχει φτάσει τα 30 εκατομύρια σκούδα». Ο Grisar έχει ασχοληθεί σε κάποια έκταση με τα παπικά εισοδήματα κατά τη διάρκεια τής θητείας τού Ούρμπαν, τις σταθερές του δαπάνες και τα προβλήματα που προέκυπταν ως αποτέλεσμα των εκταμιεύσεων πόρων.

[←10]: Η αποτυχία τού απείθαρχου νεαρού γιου και διάδοχου τού Οντοάρντο, τού Ρανουτσέλο Β΄, δούκα τής Πάρμας (1646-1694), να εξοφλήσει τούς πιστωτές του για τα δάνειά τους στην monti Farnesi, τα οποία υποτίθεται ότι έπρεπε να εξασφαλίζονται από τα έσοδα τού Κάστρο και το Ροντσιλιόνε, μαζί με την προφανή συμμετοχή υποστηρικτών των Φαρνέζε στη δολοφονία τού Κριστόφορο Γκιάρντα, τού επίσκοπου τού Κάστρο, τον Μάρτιο τού 1649, οδήγησαν τον φιλειρηνικό Ιννοκέντιο Ι΄ σε πόλεμο. Παπικά στρατεύματα όχι μόνο κατέστρεψαν τις οχυρώσεις τού Κάστρο, που ήταν έδρα επισκοπής, αλλά και τις εκκλησίες και το μικρό Παλάτσο Φαρνέζε. Το Κάστρο αντικαταστάθηκε ως έδρα επσικόπου από το Ακουαπεντέντε [Pastor, Gesch. d. Päpste, XIV-1 (Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1929), 270-71 και Hist. Popes, XXX, 369-71].

[←11]: Πρβλ. K. M. Setton, The Papacy and the Levant, 1204-1571, 4 τόμοι, Φιλαδέλφεια, 1976-84, I, 16-17, 177 και εξής, 249-57.

[←12]

Αν και ο ενετο-κρητικός ευγενής Εμμανουέλε Μόρμορι (Εμμανουήλ Μόρμορης) ξεκινά την ιστορία του για τον πόλεμο τού Χάνδακα με την παρατήρηση ότι

«το Βασίλειο τού Χάνδακα παρέμενε υπό την αγαθή ενετική κυριαρχία σε μακρά και πολύ ήσυχη ειρήνη»,

(risciedeva il Regno di Candia sotto la benignità del Veneto dominio in una lunga e tranqullissima pace)

αυτό δεν συνέβαινε [Mormori, Guerra di Candia…: Testimonio de visu dall’anno 1644 sino il 1655, 30 Settembre, Bibl. Nazionale Marciana (Βενετία), MS. It. VII. 1563 (7596), φύλλο 1 και ιδιαίτερα MS. It. VII, 101 (8382) φύλλο 1]. O Εμμανουέλε, γιος τού Τζιοβάννι, ήταν επόπτης τού πυροβολικού την εποχή τού πολέμου τού Χάνδακα. Αρχίζει το έργο τού με την περαιτέρω αναφορά στις «αξιοσημείωτες σύγχρονες οχυρώσεις», με τις οποίες οι Ενετοί είχαν περιτοιχίσει τον Χάνδακα, το Ρέθυμνο και άλλα μέρη, εφοδιάζοντας όλα με ιταλικές φρουρές και στραντιότι ιππείς. Στην πραγματικότητα οι οχυρώσεις βρίσκονταν σε άθλια κατάσταση, και το ανθρώπινο δυναμικό που ήταν διαθέσιμο για την άμυνα ήταν αρκετά ανεπαρκές, όπως ο ίδιος παραδέχεται σύντομα [πρβλ. MS. Marc. It. VII, 1563 (7596), φύλλο 6].

Το πρωτότυπο χειρόγραφο τού Μόρμορη, με πολλές προσθήκες, τροποποιήσεις και διορθώσεις κακογραμμένες μεταξύ των γραμμών και των περιθωρίων, διασώζεται στη Μαρκιανή, MS. It. VII, 101 (8382), φύλλα 1-111, μαζί με αντίγραφο των βιβλίων ΙΙ-ΙΙΙ (στο ίδιο, φύλλα 41-126). Δεδομένου ότι το χειρόγραφο MS. Marc. It. VII, 1563 έχει υποστεί κάποια περαιτέρω αναθεώρηση και είναι πιο ευανάγνωστο (παρά τα κάποια προφανή σφάλματα μεταγραφής), έχω ακολουθήσει γενικά το τελευταίο. Ο Μόρμορης, ο οποίος ήταν προφανώς ελληνικής καταγωγής, επαινεί συχνά τούς Έλληνες και αναφέρει τα μέλη τής οικογένειάς του στον αγώνα εναντίον των Τούρκων [MS. Marc. It, VII, 1563 (7596), φύλλα 31-33, 37, 40]. Για το χειρόγραφο σημειώστε Inventari dei manoscritti delle biblioteche d’ltalia, LXXXI (Φλωρεντία, 1956), σελ. 39-40 και Jacopo Morelli, Biblioteca manoscritta di Tommaso Giuseppe Farsetti…. 2 μέρη, Βενετία, 1771-80, ΙΙ, αριθ. cxcvi, σελ. 139-40. Υπάρχει γενική έρευνα των πηγών και τής δευτερεύουσας βιβλιογραφίας που σχετίζεται με τον Κρητικό πόλεμο στον Heinrich Kretschmayr, Geschichte von Venedig, III (Στουτγκάρδη, 1934, ανατυπ. Άαλεν, 1964), 623 και εξής. Για τούς οικονομικούς και στρατιωτικούς πόρους τής Κρήτης (Regno di Candia) καθώς και για τη στρατηγική και ψτχολογική σημασία της για τη Βενετία, σημειώστε Venezia e la difesa del Levante du Lepanto a Candia, 1570-1670 (Βενετία, 1986), σελ. 97-107.

[←13]

(Gio.) Battista Nani (1616-1679), Historia della republica veneta, 3^η έκδ., 2 τόμοι, Βενετία, 1676-86, I. 697-701. Jos. Von Hammer-Purgstall, Geschichte des osmanischen Reiches, 10 τόμοι, Πέστη, 1827-35, ανατυπ. Γκρατς, 1963, V, 246-52, 264-67, 285-86 Ηeinrich Kretschmayr, Geschichte von Venedig, 3 τόμοι, Γκότα και Στουτγκάρδη, 1005-34, ανατυπ. Άαλεν, 1964, ΙΙΙ, 312 και εξής, 620 και εξής, με καλή έρευνα των πηγών. Samuele Romanin, Storia documentata di Venezia, 3^η έκδ., 10 τόμοι, Βενετία, 1972-75, VII, 243-45. Tommaso Bertelè, Il Palazzo degli ambasciatori di Venezia a Costantinopoli e le sue antiche memorie, Μπολώνια, 1932, σελ. 164-65, 176-81. Ekkehard Eickhoff και Rudolf Eickhoff, Venedig, Wien und die Osmanen: Umbruch in Südosteuropa 1645-1700, Μόναχο, 1970, σελ. 20. Για την εισβολή των Ενετών στην Αυλώνα και για τη σταδιοδρομία τού Αντόνιο Μαρίνο Καππέλλο σημειώστε επίσης το άρθρο τού G. Benzoni, στο Dizionario biografico degli Italiani, XVΙΙΙ (1975), 756-58 και πρβλ. Mormori, Guerra di Candia, Bibl. Nazionale Marciana, MS. It. VII, 1563 (7596), φύλλο 1. Υπάρχουν πολλές αγγλικές επιστολές από την Ισταμπούλ, που παρέχουν αναφορές στην εκστρατεία τού Μουράτ Δ’ στην Περσία το 1638-1639, στο PRO, SP 97, XVI, όπως για παράδειγμα (στα φύλλα 204-5) εκείνη τού Σερ Σάκβιλ Κρω με ημερομηνία 2 Φεβρουαρίου 1638 (δηλαδή 1639).

Ο Αλβίζε Κονταρίνι εκλέχτηκε βαΐλος στην Ισταμπούλ το 1635, αλλά δεν είχε φτάσει στον Βόσπορο μέχρι τις 31 Δεκεμβρίου 1636. Παρέμεινε στην Πύλη μέχρι την 1^η Απριλίου 1641, όταν άρχισε το ταξίδι επιστροφής στη Βενετία. Έχει αφήσει πολύ ενημερωτική περιγραφή των συνθηκών στην Πύλη κατά τη διάρκεια των βασιλειών τού Μουράτ Δ’ και τού αδελφού του Ιμπραήμ, το κείμενο τής οποίας υπάρχει στους Nicolò Barozzi και Guglielmo Berchet (επιμ.). Le Relazioni degli stati europei lette al Senato dagli ambasciatori veneziani nel secolo decimosettimo, σειρά V, Turchia, 2 μέρη, Βενετία, 1866-72, Ι, 329-434. Πριν από την αναχώρησή του για την Ισταμπούλ ο Κονταρίνι είχε ήδη υπηρετήσει τη Δημοκρατία για δεκατέσσερα συνεχή χρόνια ως απεσταλμένος στην Ολλανδία, Γαλλία και Ρώμη [στο ίδιο, σελ. 325, 326-27, 330]. Αργοτερα εκπροσώπησε τη Δημοκρατία στο Μύνστερ, όπως είδαμε, κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων που οδήγησαν στις συνθήκες τής Βεστφαλίας. Βλέπε την εξαιρετική έρευνα τής σταδιοδρομίας του από τον G. Renzoni, στο Dizionario biografico degli Italiani, XXVΙΙΙ (1983), 82-91, ενώ για την αναχώρησή του από την Ισταμπούλ το 1641 σημειώστε Bibl. Nazionale Marciana, MS. It. VΙΙ, 1208 (8853), φύλλο 81.

[←14]: PRO, SP 97, XVI, φύλλα 168 και εξής, το απόσπασμα από το φύλλο 172. Ο Σερ Σάκβιλ Κρω δεν ήταν όμως τόσο σίγουρος ότι οι Ενετοί είχαν ξεφύγει από τον κίνδυνο, «γιατί αν έχουν βυθιστεί οι γαλέρες [όπως προσποιούνταν οι Ενετοί] δεν θα μπορέσει να υπάρξει άλλη ικανοποίηση» [στο ίδιο, φύλλο 188, επιστολή γραμμένη στην Ισταμπούλ στις 17 Νοεμβρίου 1638]. Ο Ουίτς είχε ήδη γράψει στον υπουργό εξωτερικών για τη βίαιη εισβολή των Ενετών στην Αυλώνα στις 21 Ιουλίου (1638), στην οποία επιστολή περιέγραφε επίσης σε κάποια έκταση την εκτέλεση από τούς Τούρκους τού «Προτεστάντη» Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Κύριλλου Λούκαρι [στο ίδιο, φύλλο 166].

[←15]: ASV (Arch. di stato di Venezia), Senato I (Secreta), Filza 27 (Deliberation del Senato Corti 1644, αριθ. 189). Το υπ’ αριθ. 188 καλύπτει την περίοδο από Μάρτιο μέχρι Αύγουστο 1644.

[←16]

Battista Nani, Historia della republica veneta, II (1686), 17-20. Για τα λάφυρα που πάρθηκαν, ο Nani γράφει:

«Η λεία ξεπερνούσε τα δύο εκατομύρια. Αλλά όλοι ήσαν σε θέση να κλέψουν, καθένας για χαρά και για χρήματα, προλαβαίνοντας ό,τι μπορούσαν να βρουν και ό,τι τούς παρουσίαζε η τύχη».

(La preda trapassò due millioni; ma tutto fu posto a ruba, ogn’uno di gioie, e danari, pigilando ciò che trovare potè, e che gli presentò la fortuna.)

Πρβλ. Mormori, Guerra di Candia, MS. Marc. It. VΙΙ, 1563 (7506), φύλλο 2, Historia della Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 371 (7526), χωρίς αρίθμηση φύλλα I και εξής, το οποίο λίγα προσθέτει στην ιστορία τού πολέμου τού Χάνδακα, Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V (1829, ανατυπ. 1963), 359-63. μεταφρ. Hellert, X (1837), 76-81, Romanin, VII (1974), 246, Allen B. Hines (επιμ.), Cal. State Papers …. Venice, XXVII (1926, ανατυπ. 1970), αριθ. 190, 200, σελ. 170, 176.

Το αγόρι που είχε συλληφθεί από τούς Ιωαννίτες υποτίθεται ότι ήταν ο γιος τού σουλτάνου Ιμπραήμ Α΄ και μεγαλύτερος αδελφός τού Μεχμέτ Δ’. Μια περίπου δεκαετία αργότερα προσηλυτίστηκε από τούς Δομινικανούς, που άλλαξαν το όνομά του από Οσμάν σε Ντομένικο. Ύστερα από το οποίο έγινε αδελφός Ντομένικο Οττομάνο, για το οποίο πρβλ. C. D. Rouillard, The Turk in French History, Thought, and Literature, Παρίσι. 1938, σελ. 97, Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V, 362-63, μεταφρ. Hellert, X, 79-80, Vaughan, Europe and the Turk (1954), σελ. 256. O φρα Ντομένικο ήταν σημαντική φυσιογνωμία στη Νάπολη, το Τορίνο, τη Ρώμη, το Παρίσι, τη Βενετία και αλλού, μέχρι τον θάνατό του σε ηλικία τριαντατεσσάρρων ετών στις 26 Οκτωβρίου 1676. Η. Missack Effendi, «Le Père Ottoman», Revue d’histoire diplomatique, XVII (1903), ιδιαίτερα σελ. 360-78]. Σημειώστε Daniele M. Callus, Il Padre Domenico Ottomanno, fu vera principe? … Ρώμη, 1918, ενημερωμένη μονογραφία (186 σελίδων), στην οποία βλέπε ιδιαίτερα σελ. 131-52.

[←17]: Για τον ενοχλητικό χότζα βλέπε Cengiz Orhonlu, «Husayn Djindji (Sorcerer) Khodja», στην Encyclopaedia of Islam, ΙΙΙ (1971) 623 και για τον σουλτάνο, σημειώστε Μ. Tayyib Gökbilgin, «Ibrahim», στο ίδιο, ΙΙΙ, 983. Ο χότζας διορίστηκε καδής ή δικαστής τού Γαλατά τον Ιανουάριο τού 1645. Μετά τον θάνατο τού σουλτάνου Ιμπραήμ, η τεράστια περιουσία τού χότζα διανεμήθηκε μεταξύ των γενιτσάρων, σπαχήδων και ορισμένων αξιωματικών τής Πύλης, ως αυτοκρατορική χορηγία για την άνοδο στον θρόνο τού μικρού του γιου, τού Μεχμέτ Δ’. Για την πτώση τού χότζα και τη δήμευση τής περιουσίας του σημειώστε von Hammer-Pürgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V, 405, 458-61, μεταφρ. Hellert, X, 128-29, 188-02.

[←18]

ASV, Senato ΙΙΙ (Secreta), Filza 126 (Costantinopoli, 1644, Dispacci Giovanni Soranzo, Cavalier, Βailo), φύλλο 331:

«Ο Χότζας με τον σφοδρό και υπεροπτικό του τρόπο είπε ότι ήρθε η ώρα να δουν τα αρνητικά, που είχαν προκαλέσει την οργή του βασιλιά, κάνοντας με το χέρι μια κίνηση που κάνουν εδώ, όταν θέλουν να δείξουν ότι θα κοπούν κεφάλια. Ο δραγουμάνος τής Γαλλίας είχε φοβηθεί λίγο κι εκείνος έβαλε τον Γκρίλλο να απαντήσει και να πει ότι από την αίσθηση δικαιοσύνης τής μεγαλειότητάς τού δεν θα περίμεναν παρά μόνο απολύτως έντιμες πράξεις, προσθέτοντας ότι, όπως οι επιφανείς εξοχότητές τους γνώριζαν πολύ καλά, οι πρεσβευτές βρίσκονταν εκεί, κάτω από τις εγγυήσεις των διομολογήσεων και την υπόσχεση τής μεγαλειότητάς του. Απάντησε υπεροπτικά [ο Χότζας] ότι σε αυτές τις περιπτώσεις ο βασιλιάς δεν συγχωρεί ούτε ακόμη και τη μητέρα του, ότι ήξεραν ότι μερικοί Μαλτέζοι είχαν κάνει τη λεηλασία και ότι τούς είχαν προστατεύσει και βοηθήσει όλοι και ότι γι΄ αυτό έπρεπε καθένας να δώσει αναφορά…».

(Il Coza con la sua veemente et altiera maniera disse che non era tempo di star nelle negative, chè si provocarà lo sdegno del Re, pur troppo alterato facendo con la mano certo atto, che hanno qui familiare quando vogliono intimare il taglio della testa. Il dragomano di Francia si perde un poco di core, et lo feci che il Grlllo rifferisse, et alli sudetti concetti disse che dalla giustitia di sua Maestà non si poteva spettare senon attioni molto rette, et che sue Signorie illustrissime bene sapevano che li ambassatori erano qui sotto l’ombra delle capitulationi e con la fede data da sua Maestà. Rispose alteramente [il Coza] che in questi casi il Re non la perdonerebbe nè anco alla propria madre, chè si sapeva certo che Maltesi havevano fatto la preda, et che questi erano protetti et aiutati da tutti, che però bisognava che ogn’uno ne rendesse conto…)

[←19]: ASV, Senato ΙΙΙ (Secreta), Filza 126 (Costantinopoli 164-1), φύλλα 296-320, ιδιαίτερα φύλλα 306 και εξής, έγγραφο με ημερομηνία 20 Δεκεμβρίου 1644, για το οποίο σημειώστε Romanin, VII (1974), 246-49 και βλέπε τις αναφορές (ιδιαίτερα τού Γάλλου πρεσβευτή Ζαν Ντελαχαί), που παρέχονται στο Η. Missak Εffendi, «Le Père Ottoman», Revue d’histoire diplomatique, XVII (1903), 350-60. Έχοντας υπηρετήσει πιστά τη Βενετία για σαράντα χρόνια, ο δραγουμάνος Τζιοβάννι Αντόνιο Γκρίλλο θανατώθηκε από τούς Τούρκους το 1649, όταν ο πόλεμος τού Χάνδακα συνεχιζόταν για μερικά χρόνια. Πρβλ. von Hammer-Pürgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V (ανατυπ. 1963), 490-91.

[←20]: Πρβλ. Setton, I, 16-18.

[←21]: Πρβλ. Mormori, Guerra di Candia, MS. Marc. It. VΙΙ, 1563 (7596), φύλλα 2-3.

[←22]

Arch. Segr. Vaticano, Cod. Urb. lat. 1109, φύλλο 14, «από Βενετία στις 6 Ιανουαρίου 1645» (di Venetia li 6 di Gennaro 1645):

«Από την Κωνσταντινούπολη ειδοποιούν ότι ο Μεγάλος Τούρκος είναι πολύ θυμωμένος εναντίον των ιπποτών τής Μάλτας για το εν λόγω γαλιόνι που αιχμαλωτίστηκε, πολύ πλούσιο, πάνω στο οποίο βρισκόταν ο αρχηγός των μαύρων ευνούχων τού Μεγάλου Τούρκου, που κατευθυνόταν στη Μέκκα και απειλεί [ο σουλτάνος], ότι θέλει να επισκεφθεί αυτούς τούς ιππότες με ισχυρό στόλο….»

(Di Costantinopoli avvisano che il gran Turco fusse molto irritato contra li cavalieri di Malta per lo scritto galeone preso, molto ricco, sopra il quale vi era il capo delli neri eunuchi del gran Turco che andava alla Mecha, minacciando di volere andare a visitare detti cavalieri con poderosa armata….).

Πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 52-53, 59-60, 68.

[←23]

ASV, Senato, Provveditori da terra e da mar, Filza 795 (αριθ. 65), Dispacci Andrea Corner, αναφορά γραμμένη «στον Χάνδακα στις 16 Οκτωβρίου 1644 (νέο ημερολόγιο)» (Candia, 16 Ottobre 1644 s[til] n[ovo]):

«Γαληνότατε ηγεμόνα: Σήμερα ενημερώθηκα ότι στις 8 τού τρέχοντος μηνός παρατηρήθηκαν έξω από αυτό το βασίλειο, στα ύδατα του, σε τόπο απομακρυσμένο από το εμπόριο, έξι γαλέρες τής Μάλτας που επέστρεφαν από την Ανατολική Μεσόγειο μαζί με μεγάλο σκάφος και αποβίβασαν στη στεριά σαρανταοκτώ άτομα από εκείνο το σκάφος και ύστερα συνέχισαν το ταξίδι στον δρόμο προς τη Μάλτα.	(Serenissimo Principe: Hoggi mi capita aviso che alli 8 del corrente fossero state vedute al di fuori di questo Regno nelle acque di esso, in luogo rimotto dal comercio, sei galee Maltesi di ritorno da Levante con un ben grosso vascello, e vi havessero sbarcato in terra quaranta otto persone del medesimo, e poi proseguito il camino verso Malta.
Έδωσα αμέσως αποτελεσματικές εντολές, να μην αφήσουν κανένα να πλησιάσει, πολύ περισσότερο να εισέλθει στην Πόλη, αν κατά τύχη είχε προχωρήσει, ενώ λίγο μετά ακολούθησα με συνοδεία, δηλαδή με κάποιους προύχοντες και με τις απαραίτητες προφυλάξεις για την υγεία.	Subito ho fatto volar ordini efficacissimi perchè non fossero lasciati pratticar con alcuno e molto meno entrar in Città quando per avventura vi si fossero avanzati, come poco dopo è seguito con scorta però d’ alcuni privileggiati e con le necessarie cautelle di sanità.
Από ανάκριση, έχοντας ανέβει στο πλοίο, κατάλαβα ότι αυτοί είχαν την ιδιότητα των ναυτών στο ίδιο σκάφος, μισθωτοί που ταξίδευαν υπηρετώντας με τη θέλησή τους, Έλληνες και Αρμένιοι, όλοι χριστιανοί και υπήκοοι τού Μεγάλου Άρχοντα, πρόθυμοι και αποφασισμένοι να μεταφερθούν, κάποιοι στη Ρόδο και κάποιοι αλλού, στα σπίτια τους.	Dal costituto, che ne ho fatto levar, ho inteso questi esser stati in qualità de’ marinari sopra il medesimo vascello stipendiati, andativi al servitio di loro volontà di natione Greci et Armeni, tutti Christiani e sudditi del gran Signore, desiderosi e risoluti di portarsi, chi a Rodi e chi altrove, alle proprie case.
Έμαθα επίσης ότι το προαναφερθέν σκάφος ήταν ενός Τούρκου, τού Ιμπραήμ Τσελεμπή, φορτωμένο με ξυλεία από τη Μαύρη Θάλασσα προς την Αλεξάνδρεια και συνελήφθη έξω από τη Ρόδο, εκατόν τριάντα μίλια προς νότο.	Ne ho anche cavato che il sopradetto vascello sia stato d’ un Hibrain Celebi Turco, carico di legne dal Mar Negro per Alessandria, preso fuori di Rodi miglla cento trenta verso ostro.
Ήταν εμπορικό πλοίο και είχε πάνω του Τούρκους ναυτικούς, εμπόρους και επιβάτες, τριακόσιους πενήντα συνολικά, με πολλά κανόνια.	Questo era legno di mercantia et haveva dentro tra Turchi marinari, mercanti, e passagieri al numero di trecento cinquanta con parecchi pezzi di cannone.
Στη μάχη και τις τρεις συγκρούσεις που ακολούθησαν, σκοτώθηκε o ίδιoς ο Ιμπραήμ με πεντακόσιους Τούρκους, καθώς επίσης και ο στρατηγός τής Μάλτας με πολλούς δικούς του, μοιράζοντας τούς άλλους Τούρκους πάνω στις γαλέρες, από τούς οποίους τη μέρα τής μάχης ρίχτηκαν κάποιοι σε ένα μπερτόνι από την Κωνσταντινούπολη, που ταξίδευε καλά για την Αλεξάνδρεια.	Nel conflitto e tre abbordi seguiti è stato amazzato il medesimo Hibrain con cento cinquanta Turchi, e così anco il general Maltese con molti de’ suoi, compartiti gli altri Turchi sopra le galee, dalle quali il giorno stesso del combattimento è stato gettato a fondo anco un berton di Costantinopoli che navigava pure per Alessandria.
Αυτά προκύπτουν από την προαναφερθείσα ανάκρισή μου, που εσωκλειόμενη στην παρούσα διαβιβάζεται στη Σινιορία σας για κάθε σκοπό.	Tanto risulta dal sopraccennato costituto che occluso nelle presenti trasmetto alla Serenità vostra ad ogni buon fine.
Στο μεταξύ, προσαρμοζόμενος στην παρούσα περίπτωση με τον τρόπο που χορηγεί η ανάγκη, έχω θεωρήσει καλό να πάω αυτούς τούς ανθρώπους σε λοιμοκαθαρτήριο υπό καλή συνοδεία, με τη σκέψη να δώσω σύντομα σε όλους άδεια, όταν ξεκαθαρίσει η υποψία για πιθανή μόλυνση.	In questo mentre, regolandomi nel presente caso con quel partito che concede la necessità, ho stimato bene di far andar esse genti al lazaretto sotto buona custodia con pensiero di licentiarli tutti tosto che haveran purgato il sospetto con la dovuta contumatia.
Αντρέα Κορνέρ, γενικός επιστάτης».	Αndrea Corner, proveditor general).

Στις 27 Οκτωβρίου ο Κορνέρ έγραφε στον δόγη [στο ίδιο]:

«Έχοντας κλείσει και παραδόσει την ταπεινότατη επιστολή μου προς τη Γαληνότητά σας στον άρχοντα Ουγκέττο, ο οποίος βρισκόταν αυτή τη φορά στον Χάνδακα, πάνω στο πλοίο, έτυχε να μάθω ότι στο λιμάνι των Καλών Λιμένων, στις θάλασσες τού νότου, άλλοι πέντε Έλληνες είχαν διαφύγει από το σκάφος που είχε καταληφθεί από τις γαλέρες τής Μάλτας και είχαν οδηγηθεί σε αυτό το μέρος, όπως έγραψα ευλαβικά στις εξοχότητές σας ότι σε απόσταση τεσσάρων μιλίων από το ίδιο λιμάνι ρίχτηκαν στη θάλασσα οκτώ άλογα, που βγήκαν ως εκ θαύματος ζωντανά στη στεριά, έχοντας χτυπηθεί άγρια από τη βία των κυμάτων και τραυματιστεί σοβαρά, που κολύμπησαν ανάμεσα σε ύφαλους και βράχια και διασώθηκαν στο τέλος από ανθρώπους τής υπαίθρου, χωρίς να γνωρίζουν αυτοί από ποιους είχαν αφαιρεθεί.	(Dopo chiuso e consegnato il mio humillssimo dispaccio per la Serenità vostra al patron Ughetto, che in Candia si trovava alla vella per cotesta volta, mi capitò a notitia che nel’ porto di Caluslimniones nel mari d’ ostro altri cinque Greci fossero fuggiti dal vascello preso dalle galee Maltesi e condotto a quella parte, come scrissi riverentemente all’ Eccellenze vostre, che da esso pure in distanza di quattro miglia in circa dal medesimo porto fossero stati gettati in mare otto cavalli, venuti prodigiosamente vivi in terra dopo esser stati fieramente battuti dall’ empito delle onde e gravemente offesi, nuotando tra sirti e scoglie, e ricuperati in fine dalle genti del paese, sian da esse stati asportati senza sapersi dove.
Όταν, με τον αρμόζοντα σεβασμό τής δημόσιας υπηρεσίας, βρήκαν αμέσως καταφύγιο στο λοιμοκαθαρτήριο τού Χάνδακα οι προαναφερθέντες Έλληνες με τούς άλλους σαρανταοκτώ πρώτους, έστειλα έξω τον λοχαγό Τζιάκομο ντα Νάπολι ντι Ρομάνια, με εντολές να πάρει τις μεγαλύτερες άμαξες, να βρει τα προαναφερθέντα άλογα και να τα οδηγήσει μερικά μίλια από την πόλη, έτσι ώστε να μπορέσει να γίνει γνωστή η ποιότητα και η κατάστασή τους.	Subito con gli opportuni riguardi del publico servitio, fatti ricoverar nel lazaretto di Candia il sopradetti Greci con gli altri quaranta otto primi, ho ispedito fuori il capitan Giacomo da Napoli di Romania con ordini proprii di dover farsi le maggiori diligenze per ritrovar i cavalli sopradetti e per condurli qualche miglio dalla Città a solo fine di potersi riconoscere la qualità e conditione loro.
Όταν έφυγαν οι προαναφερθείσες άμαξες, δεν έπαψα να θέλω επίσης να μάθω για εκείνους τούς Έλληνες, ποια άλογα ήσαν αυτά και για ποιον λόγο και για πού ήσαν φορτωμένα. Ανακάλυψα ότι στο εν λόγω σκάφος υπήρχαν περίπου εικοσιτρείς, απομακρυνόμενοι από την Κωνσταντινούπολη λόγω τού Κισλάραγα, ευνούχου διορισμένου να φροντίζει τις σουλτάνες στο Σεράι τού Μεγάλου Άρχοντα, ότι ο ίδιος ο Κισλάρ μεταφερόταν με το εν λόγω σκάφος στη Μέκκα και ότι στη σύγκρουση με τούς Μαλτέζους σκοτώθηκε, ότι έρχονταν από τούς βασιλικούς στάβλους, ότι επτά στην ίδια σύγκρουση είχαν μείνει ανάπηρα από πυροβολισμούς, ότι υπήρχαν δεκαέξι στο σκάφος και οκτώ από αυτά ρίχτηκαν στη θάλασσα όπως παραπάνω, μη ξέροντας τι να τα κάνουν, λόγω τής έλλειψης προμηθειών για να τα στηρίξουν…	In tanto che si sono andate facendo le sopraccennate diligenze, non son restato di voler anco risapere da essi Greci che cavalli siano questi di ragion de chi e dove caricati. Ho cavato che nel detto vascello ve ne fossero in tutto venti tre, levati a Costantinopoli di ragion di Chislar Agà, eunuco deputato alla cura del Serraglio delle Sultane del gran Signore, che il medesimo Chislar si portava col detto vascello alla Meca, e che nel conflitto con i Maltesi sia stato amazzato, che fossero usciti dalle reggie stalle, che sette nel medesimo conflitto ne sian rimasi stroppiati pur da cannonate, restatine sedeci nel vascello et otto di essi tratti in mare come di sopra, non saputosi che farne per mancanza di provisione da sostentarli….
Έτσι αυτά τα άλογα με την κατάληψη τού σκάφους από τούς Μαλτέζους έχουν βγει από την ιδιοκτησία των Τούρκων, και στη συνέχεια επίσης από εκείνη των ίδιων των Μαλτέζων, αφού ρίχτηκαν από εκείνους στο νερό και έχοντας αφεθεί χαμένα και αβοήθητα ανακτήθηκαν από μένα, αλλά εγώ, χωρίς να έχω θελήσει να ρυθμίσω ή να αναγνωρίσω σε αυτά κάποια διεκδίκηση, στοχεύοντας σε τίποτε άλλο παρά μόνο πώς θα μπορούσα να προωθώ πάντοτε το δημόσιο συμφέρον, έχω θεωρήσει καλό, με τη συνήθη εφευρετικότητα και ακρίβειά μου, να αφήσω το μεγαλύτερο μέρος στην ελληνική μονή Αγκαράθου, που είναι από τις κύριες τού βασιλείου έξω από την πόλη, γιατί εκεί θα φροντίζονται και θα διατηρούνται μέχρι κάποια άλλη αποστολή….	Così che seben questi cavalli con la presa fatta da Maltesi del vascello siano usciti dalla patronia de’ Turchi, e poi anco da quella degli stessi Maltesi con l’esser stati gettati da loro in acqua e lasciati come perduti e derelitti e da me fatti ricuperare, io però senza haver voluto disponerne o riconoscer in essi alcuna ragione, a niente altro mirando che a quanto possa avantaggiar sempre i publici interessi, ho con l’ uso di mia solita ingenuità e puntualità creduto miglior partito il farli riponer nel monasterio greco d’Angaranto, ch’è dei principali del Regno fuori della Città, perchè vi sian governati e tenuti sino ad altra commissione….
Με την ευκαιρία ότι στο λιμάνι τού Χάνδακα βρίσκονταν δύο πλοία για την Κωνσταντινούπολη, ήθελα να επωφεληθώ από την παρουσία τους για να βάλω με αυτά στον δρόμο την επιστολή μου, και επειδή οι προαναφερθέντες Έλληνες, οι οποίοι εξακολουθούν να κατοικούν στο λοιμοκαθαρτήριο, με έκαναν να επιδιώξω την απελευθέρωσή τους και τη συγκατάθεση για αναχώρηση, διέταξα ότι με την προαναφερθείσα ευκαιρία μπορούν να απολαύσουν την επιβίβασή τους με κατεύθυνση τα σπίτια τους, και ότι γενικά έχουν τύχει καλής μεταχείρισης, επειδή αναχωρούν άριστα εντυπωσιασμένοι, με καλές σχέσεις, και τα πάντα συντελούν σε ωφέλεια τής Γαληνότητάς σας, με την επιφύλαξη ότι η απελευθέρωσή τους από την ερήμην καταδίκη ακολουθεί το σημείο αναχώρησης των πλοίων αυτών για χρονικό διάστημα που δεν διαιρείται, αλλά μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως πλεονέκτημα γι΄ αυτούς και για άλλους, που θα έφευγαν για το Αρχιπέλαγος…	Con l’occasione che nel porto di Candia si trovano due vascelli per Costantinopoli, ho voluto valermi dell’ incontro loro per l’incaminamento d’esse mie lettere e perchè li sopradetti Greci, che ancora dimorano in lazaretto, mi han fatto ricercar la loro liberatione et assenso per la partenza, ho pur dato ordine che con la sopradetta opportunità si facci goder loro l’imbarco verso le proprie case, e che in tanto siano pur ben trattati, perchè partano ottimamente impressi con buone relationi, e tutto risulti a vantaggio della Serenità vostra con avvertenza che la loro liberatione dalla contumacia segua nel punto del partir d’essi vascelli affinchè in tanto non si disuniscano, ma possano valersi del commodo di quel e d’altri che partissero per l’Archipelago….
Έχω ήδη οδηγηθεί με τις γαλέρες αυτής τής φρουράς στο Καστέλ Μπικόρνα στο έδαφος των Χανίων για τούς σκοπούς τής γενικής επίσκεψης. Είχα την ευκαιρία να εκτιμήσω με τα ίδια μου τα μάτια την επαγρύπνηση τού επιφανούς κυρίου Τζόρτζιο Μοροζίνι, διοικητή αυτής τής φρουράς, και την εκ μέρους του εφαρμοζόμενη επιμέλεια στην πλοήγηση και σε όλα τα καθήκοντα τού αξιώματός του, με πλήρη ικανοποίησή μου. Στη συνέχεια με έφεραν σε ευθύ δρόμο σε αυτά τα μέρη πριν προχωρήσει περισσότερο η εποχή, παρά τη δυσκολία των απόκρημνων δρόμων, φρικτών και σχεδόν αδιάβατων, αλλά εγώ προσπάθησα να προχωρήσω με κάθε τρόπο, κάνοντας με τα πόδια μεγάλο τμήμα, πηγαίνοντας εκεί για να κάνω τη συνήθη εξέταση, ξαναβλέποντας και ξανακαταλαβαίνοντας όλα αυτά τα περιστατικά, κάνοντας την παρουσίαση και γενική επιθεώρηση των μονάδων επίλεκτων ντόπιων, δίνοντας τις αναγκαίες εντολές, ακούγοντας όλους, συνεισφέροντας ο καθένας τη γνώμη του, μιλώντας όρθιος ανάμεσα σε τέτοιους άνδρες περήφανους και απείθαρχους, τούς οποίους δεν επισκέφτηκε ο εξαιρετικός στρατηγός κύριος Μολίνο εδώ, για τη γνώση τού καθηκοντος, την οφειλόμενη υπακοή στη δικαιοσύνη και τον σεβασμό που αρμόζει σε δημόσιους εκπροσώπους, επίσης όμως με αρκετούς απογόνους αλλαγμένους από την ένωση και την ειρήνη, τούς οποίους βρήκα διαιρεμένους και γεμάτους μίση και παλαιές μνησικακίες, πείθοντας όλα αυτά τα στοιχεία με την ακούραστη φροντίδα μου, που είχε όχι συνηθισμένο όφελος για τη δημόσια υπηρεσία, ενώ για το τι πήγα να κάνω σε αυτόν τον τόπο, η Γαληνότητά σας θα έχει πιο λεπτομερή ενημέρωση με άλλη επιστολή μου. Σφακιά, σε επίσκεψη, 27 Οκτωβρίου 1644 [νέα ημερομηνία].	Mi son condotto già con le galee di questa guardia al Castel Bicorna nel territorio di Canea per i progressi della visita generale. Ho havuto occasione d’ ammirar con l’ ochio proprio la vigilanza dell’ illustrissimo Signor Zorzi Moresini, capitano di essa guardia, e la sua applicatissima diligenza alla navigatione et a tutti i numeri della sua carica con mia somma sodisfattione. Portatomi poi a drittura a questa parte prima che la stagione maggiormente si avanzi, non ostante la difficoltà delle strade precipitose, horride, e quasi impratticabili, che però ho procurato di superar in ogni maniera, facendole a piedi in buona parte, vi vado formando la solita inquisitione, rivedendo e riconoscendo tutte queste occorrenze, facendo la mostra e rassegna generale delle cernide, dando gli ordini necessarii, ascoltando tutti, contribuendo a cadauno i proprii suffraggi, et edificando tra queste genti fiere et indocili, non visitate dall’eccellentissimo signor general Molino in qua, la conoscenza del dovere, l’obedienza dovuta alla giustitia, et il rispetto che conviene ai publici rappresentanti, et anco riducendo all’unione e pace diverse proli che ho trovato divise e piene di odii intestini e di vecchi rancori, persuadendomi che da questi atti tutti di mia indeffessa applicatione sia per risultar non ordinario vantaggio al publico servitio, come di quanto io vado operando in questo luogo, vostra Serenità haverà poi distintamente notitia da altre mie lettere. Sfacchia, in visita, 27 Ottobre 1644 s[til] n[ovo].
Αντρέα Κορνέρ, γενικός επιστάτης»	Andrea Corner, proveditor general).

Πρβλ. Romanin, VII (1974), 250-51.

Ο Κορνέρ είχε κακή φήμη στην Κρήτη, κατηγορούμενος για αλαζονεία και τυραννία, συνενοχή με τούς Ιωαννίτες, ύπουλες οικονομικές συναλλαγές και μονοπώλιο στην αγορά ελαιόλαδου στο νησί. Πρβλ. Amy A. Bemardy, Venezia e il Turco nella seconda metà del secolo XVII, Φλωρεντία, 1902, σελ. 7-8. Σημειώστε επίσης Narrazione de’strani accidenti successi in Candia causati per Signor Andrea Corner, che fu generale di quell’isola, Bibl. Correr (Βενετία), MS. Cicogna 2290, σελ. 22-25 με ακανόνιστη αρίθμηση χειρογράφου:

«Ότι αυτός ο Κύριος, ανώτερος από όλους, έχει ασκήσει αυστηρότατη εξουσία, αγέρωχη και σκληρή σε όλα τα πράγματα και με πολύ μεγάλη τυραννία αυτού τού λαού. Έχει πάρει τα αγαθά των Μαλτέζων, κοσμήματα σε ποσότητα, πολλά άλογα και άλλα με τεράστια δικά του κέρδη, όταν αυτοί οι Μαλτέζοι φυλακίστηκαν από τον Τούρκο για εκείνες τις σουλτάνες που πήγαιναν στη Μέκκα, απολαμβάνοντας την αγάπη αυτών των γυναικών με πολλές επιδοκιμασίες. Έχει επιβάλει σε πολλούς Καντιώτες [κατοίκους τού Χάνδακα] αυστηρές διοικητικές αποφάσεις, έξω από τα συνηθισμένα, τεράστια χρηματικά ποσά, χωρίς να μπορούν αυτοί οι άνθρωποι να ακουστούν, με το πρόσχημα ότι υπήρχε πίστωση εκ μέρους τους για ορισμένες παλαιές υποθέσεις και είχαν προγραφεί οι αγροικίες.	(Che quel Signore superiore a tutti abbia esercitato un severissimo dominio imperioso e crudele in tutte le cose e con tirannia a quei popoli grandissima. Ha ricevuto le robbe de Maltesi, gioie in quantità, cavalli molti, et altro con immenso sua utile, che da essi Maltesi furono tolte al Turco con prigionia di quelle sultane che andavano alla Mecca, e di esse donne goduto l’ affetto amoroso con grande applauso. Ha fatto pagare a molti Candiotti, con esecuzioni rigorosissime fuori dell’ ordinario, quantità grandissima di danari senza poter questi tali esser ascoltati, con pretesto di aver credito da loro di certe cose vecchie e prescritte da casali.
Επίσης έστειλε, όπως λένε στη Βενετία, για λογαριασμό του πάνω από 200.000 δουκάτα. Έχει απαιτήσει με εξουσία που είχε πραγματικά προκαταλάβει για λογαριασμό του, όλο το λάδι αυτού τού βασιλείου και το έστειλε στη Βενετία με τεράστιο πλεονέκτημα και πλεόνασμα. Έχει επίσης τιμωρήσει, χωρίς προφανή λόγο, κάποιους ευγενείς από τούς σπουδαιότερους αυτού τού βασιλείου και με μεγάλη εξουσία σε αυτό το νησί, με δήμευση των αγαθών τους, πράγμα που έχει προκαλέσει την απελπισία τους, ιδιαίτερα επειδή δεν συνάδει με την ευσεβή και συνήθη επιείκεια τής Δημοκρατίας τής Βενετίας για ένα τόσο σημαντικό θέμα, όπως βλέπετε. Ήταν συνηθισμένο σε τέτοιες περιπτώσεις να χορηγείται σε αυτούς τούς ληστές από τον Ενετό βαΐλο άδεια ασφαλούς διέλευσης, αλλά επιστολές που παρεμβλήθηκαν προς τον βαΐλο από αυτόν τον Κύριο έχουν προκαλέσει τη στέρηση αυτου τού αιτήματος τής ασφαλούς διέλευσης. Έτσι, βλέποντας τέτοια κακομεταχείριση και όντας απελπισμένοι, προσέφυγαν στην Πύλη τού Τούρκου Μεγάλου Άρχοντα και προκάλεσαν αυτή τη φωτιά τού τόσο μεγάλου πολέμου, ενώ επίσης δίνουν στον Τούρκο κάθε πληροφορία για την κατάσταση αυτού τού βασιλείου τού Χάνδακα και μάλιστα έχουν τοποθετηθεί στον τουρκικό στόλο, από κατεύθυνση και γνώση ότι θα φτάσουν στην ατιμωρησία με την επιχείρηση και κατάκτηση τού βασιλείου, όπως βλέπετε.	Ha anche mandato, come si dice a Venezia, per suo conto più di 200 m. ducati. Ha richiesto con autorità anzi incettato per suo conto tutti gli ogli di quel Regno e mandati a Venezia con avantaggio et avanzo grandissimo. Ha anche bandito senza occasione evidente alquanti gentiluomini principalissimi di quel Regno e di grande autorità in quell’ isola con confiscazione de’ beni, che ha causato la loro disperazione a tanto più che conforme alla pia e solita clemenza della Repubblica di Venezia per materia così importante, come si vede, era solito in tali occasioni l’esse re a questi banditi dal bailo Veneto concesso salvo condotto, ma interpostesi lettere al bailo di questo Signore hanno causato che gli è stato negato questo suffraggio di salvo condotto. Onde vedendosi così maltrattati e disperati sono ricorsi alla Porta del gran Signore Turco, et hanno causato questo incendio di guerra così grande e anco data al Turco ogni informazione del stato di quel Regno di Candia, anzi loro stessi si sono posi nell’ armata Turchesca per indrizzo e cognizione di venire a man salva all’ impresa et acquisto del Regno, come si vede.
Ότι η Δημοκρατία πληρώνει 12.000 πεζούς τον χρόνο στον Χάνδακα, και ότι δεν υπάρχουν ούτε καν δύο χιλιάδες.	Che la Rcpubbllca paga 12 m. fanti all’ anno in Candia, e che non ve ne siano nè anco due milla.
Πράγματι, τώρα αποδεικνύεται η κακή επιμέλεια και διακυβέρνηση αυτού τού βασίλειου, η οποία σε τέτοια ανάγκη βρίσκεται στερημένη από όλα τα αναγκαία πράγματα, όπως είναι επίσης γραμμένο από εκείνους τούς καλούς πολίτες μας, ότι αν δεν σταλούν άνδρες και πολεμοφόδια, δεν θα μπορέσει να αντισταθεί, αλλά ένδοξα χάνουν τη ζωή τους για την αγαπημένη τους πατρίδα, που ευλόγησε ο Κύριος ο Θεός και προσέχει η ένδοξη Παρθένος Μαρία με τόσο μεγάλη θλίψη, και όλους εκείνους τούς ανθρώπους, που αθώοι μπήκαν σε τόση δυστυχία…».	Anzi ora si scuopre la mala custodia et governo di esso Regno, qual in questa neccesità si trova sprovisto di tutte le cose neccessarie, come viene anco scritto da quelli nostri buoni cittadini, che se non il sarà mandata gente et monizioni, non potranno resistere, ma che gloriosamente perderanno le loro vite per la sua cara Patria, che il Signor Dio benedetto e la gloriosa Vergine Maria la guardi da così gran tribulazione, e tutti quelli popoli che innocenti sogglacciono a tanta miseria…)

Σε άλλη περιγραφή τής εποχής, επίσης στη Bibl. Correr, MS. Cicogna 2290, με τίτλο Relazione dell’ invazione fatta da Turchi del Regno di Candia, σελ. 10 (ακανόνιστη αρίθμηση σελίδων), μαθαίνουμε

«ότι πίστευα πραγματικά ότι ο Τούρκος ήταν μόνος εναντίον τής Μάλτας, αλλά στη συνέχεια ο αγώνας, με τις καταγγελίες που απεύθυναν οι Αφρικανοί εναντίον των Ενετών, και τελικά όλα όσα έκανε για να λύσει την προσφυγή, που έκαναν εναντίον του οι πρώτες οικογένειες τού Χάνδακα, που αηδιασμένες από την πολύ σκληρή διοίκηση τού Αντρέα Κορνάρο, δεν ήξεραν πού να βρουν δικαιοσύνη, γιατί στη Βενετία η οικογένεια Κορνάρο ήταν πάρα πολύ ισχυρή, εκλιπαρούσαν το χέρι τού Μεγάλου Άρχοντα, παρουσιάζοντας την ευκολία τής επιχείρησης και την επιθυμία που είχαν να υποταγεί σε εκείνον αυτό το Βασίλειο….».

(che veramente il pensiero del Turco fosse solo contro Malta, ma che poi il combattimento con le doglianze degli Affricani lo disponesse contro a Veneziani, e finalmente in tutto lo facesse risolvere il ricorso che fecero a lui delle prime famiglie di Candia che disgustate dal governo asprissimo di Andrea Cornaro, non sapendo dove trovar giustizia, per esser in Venezia la famiglia Cornara troppo potente, implorarono il braccio del gran Signore, rappresentandogli la facilità dell’ impresa et il desiderio che haveva quel Regno di soggettarsi a lui…)

H άλλη σημαντική αναφορά τού Κορνέρ, που αναφέρεται στην αρπαγή τής τουρκικής νηοπομπής από τούς Μαλτέζους στα τέλη Σεπτεμβρίου 1644, υπάρχει επίσης στο Provv. da terra e da mar, Filza 705 (αριθ. 65), χρονολογημένη «στα Χανιά, σε επίσκεψη, στις 10 Φεβρουαρίου 1644 (νέα χρονολόγηση)» (Canea, in visita, 10 Febraro 1644 s[til] n[ovo]), με ενετική χρονολόγηση, δηλαδή 1645:

«Γαληνότατε ηγεμόνα: Ζητήσατε με μεγαλύτερη προσοχή και επιμέλεια τις δράσεις και τα περιστατικά από την επίσκεψη επίσης στο Καστέλ Μπικόρνα. Επαινώντας τον Θεό που αντιμετωπίζει με απόλυτη εκπλήρωση την κάθε είδους ανάγκη και ύστερα από κουραστικό προσκύνημα σε όλα τα κάστρα, φρούρια και κύριους τόπους αυτής τής περιοχής, με μακρινά ταξίδια, απόκρημνους δρόμους, φρικτές εποχές, και με ενοχλητικά βάσανα και πολύ μεγάλες δαπάνες σε πολλές κατοικίες, έφτασα τελικά σε αυτή την πόλη, για να γράψω στη Γαληνότητά σας την τελευταία μου επιστολή.	(Serenissimo principe: Sollecitate con l’assistenza e diligenza maggiore le funtioni et occorrenze della visita anco nel Castel Bicorna me ne son lodato Dio sbrigato con l’intero adempimento d’ogni numero del bisogno, e dopo un travaglioso pelegrinaggio per tutti i castelli, fortezze, e luoghi principali di questo territorio con viaggi lunghi, strade precipitose, stagione horrida, e con incommodi patimenti e dispendii grandissimi in tante residenze, son finalmente giunto in questa città, come di dover fare ho humilmente scritto a vostra Serenità nelle ultime mie.
Στο Καστέλ Μπικόρνα οι συγκεντρώσεις τού λαού, οι ψήφοι που κερδίζονταν, η ανακούφιση που επιτυγχανόταν συνήθως, πολλαπλασιάζονταν όλες τις ώρες. Έτσι, εκεί όπου επικρατούσε η καταπίεση, έχω εισαγάγει την ισότητα, εκεί όπου σερνόταν καθολική αθλιότητα, σε πολλούς έχει αναβιώσει η άνεση και επέστρεψα την κατοχή σε εκείνους οι οποίοι είχαν εσφαλμένα στερηθεί την ιδιοκτησία.	A Bicorna i concorsi de popoli, i suffraggi impetrati, i sollievi conseguiti sono stati al solito moltiplici a tutte le hore così che ove supeditava l’oppressione, vi ho introdotta l’ equità, ove serpeva un’universale miseria, resta in molti risorto il commodo, e chi indebitamente era spogliato delle sostanze, l’ ho restituito nel proprio possesso.
Έχω επίσης ωριμάσει και συλλέξει τούς καρπούς τής Ιεράς Εξέτασης με την τιμωρία πολλών παραβατών, με την εξάλειψη των εγκληματιών και κοσκινίζοντας επίσης εκείνο το τμήμα τής χώρας, όπου ενοχλούσαν τις ζωές και τις περιουσίες άλλων, λειτουργώντας με την αρχή ότι η ανακούφιση των καλών και η τιμωρία των θλιβερών θα σταθμίζονται από όλους ως παράδειγμα και τρόμος αντίστοιχα.	Vi ho pur maturato e colto i frutti dell’ inquisitione col castigo di molti rei, con l’ estirpatione de malviventi, e con nettar anco quella parte di paese da chi perturbava le vite e le fortune altrui, operando in somma che il sollievo de’ boni e la pena de tristi vagliano respettivamente d’essemplo e di terrore a tutti.
Οι προνομιούχοι αυτής τής περιοχής, που εκπαιδεύθηκαν και εξετάστηκαν από μένα με τη δέουσα επιμέλεια, ήταν ήδη δύο χιλιάδες εκατόν εξήντα εννέα, ενώ τώρα είναι δύο χιλιάδες εκατόν εννενήντα πέντε.	Li privileggiati di quel territorio, essercitati e rassegnati da me con la dovuta diligenza, erano già doi mille cento sessanta nove, et hora sono doi mille cento nonanta [sic] cinque.
Επανεξετάστηκαν επίσης οι δουλοπάροικοι (οι έχοντες υποχρέωση αγγγαρείας), που ενώ ήσαν χίλιοι εξακόσιοι δεκατέσσερις, είναι τώρα χίλιοι επτακόσιοι σαράντα εννέα.	Riveduti anco gli angarici, che pur erano mille seicento quattordeci, e sono al presente mille sette cento quaranta nove.
Εδώ λοιπόν με συνάντησαν και με υποδέχθηκαν αυτοί οι επιφανείς κύριοι με τις πολύ αξιοπρεπείς μορφές, καθώς και όλος αυτός ο λαός με χειροκροτήματα αντάξια τού ονόματος τής Γαληνότητάς σας την οποία εκπροσωπώ, χωρίς να παραλειφθεί οποιαδήποτε χειρονομία ευλάβειας και σεβασμού, για να τιμηθεί η είσοδός μου και να γιορταστούν οι ελπίδες που είχαν όλοι για πραγματική ανακούφιση.	Qui poi son stato incontrato e ricevuto da questi illustrissimi signori con le forme più decorose e da tutti questi popoli con applausi ben degni al nome che rappresento di vostra Serenità, non essendo certo stato ommesso alcun numero di rispetto e riverenza per honorar il mio ingresso e solennizar le speranze che ogn’uno tiene de proprii sollievi.
Θεωρώ ότι ο επιφανής πολιτικός διοικητής κύριος Μιτσιέλ, έχει την υπέρτατη αγάπη και εκτίμηση όλων ανεξαιρέτως, που ευλογούν την κυβέρνησή του και εκθειάζουν την αξία του.	Trovo l’illustrissimo Signor rettor Michiel in possesso d’un sommo affetto e stima indifferentemente di tutti, quali benedicono il suo governo e n’essaltano il merito.
Ο επιφανής επιστάτης κύριος Ναβαγκέρο, επίσης με την όψη μιας πρόθυμης διάθεσης, ανταποκρίνεται σε όλες τις περιπτώσεις στο αξίωμά του, ενώ με εκείνες τής αρετής προσελκύει τις καρδιές όλων στους οφειλομενους επαίνους και επιδοκιμασίες.	L’illustrissimo Signor proveditor Navagier pure con le pari d’una pronta dispositione complisce a tutte le occorenze di sua carica e con quelle di virtù attrahe i cuori d’ogn’uno alle dovute lodi e commendationi.
Επίσης ο αιδεσιμότατος κύριος επίσκοπος Μπέντσο [ο Μιλάνο Μπέντσιο] φέρνει την αγάπη και την καθολική επιδοκιμασία ως πολύ άξιος ιεράρχης, σπάνιας καλοσύνης και ήθους και μοναδικού ταλέντου.	Anco monsignor reverendissimo vescovo Bencio [Milano Benzio] riporta l’amore e l’applauso universale come prelato molto degno, di rara bontà e di costumi e talenti singolari.
Αμέσως έθεσα σε εφαρμογή τα καθήκοντα τής επίσκεψης, που προβλέπονταν πολλαπλά και πολύ μεγάλα, τόσο σε αυτή την όλη όσο και στη συγκεκριμένη στιγμή, με όλες τις άλλες υποθέσεις να είναι πολύ σημαντικής βαρύτητας.	Mi son subito applicato alle incombenze della visita che preveggo moltiplici e grandissime anco in questa città e nell’istesso tempo a tutti gli altri affari ben importanti della carica.
Στο ταμείο θα επανεξέταζα τη διαχείριση των χρημάτων, τα κονδύλια των ταμείων, τούς κανόνες γραφής, και κάθε άλλη λεπτομέρεια, επισημαίνοντας πιθανές αταξίες, που έπρεπε να επανορθωθούν με κατάλληλες προβλέψεις.	Nella camera faccio rlvedere i maneggi di denari, i fondi delle casse, la regola della scrittura, et ogni altro particolare, osservando i disordini che vi fossero per rimediarvi con proprie provisioni.
Στην απόσπαση δημοσίων πιστώσεων τοποθετώ επίσης κάθε σκέψη και σίγουρα μπορεί να φέρει κέρδος.	All’essatione de publici crediti ho posto pure tutto il pensiero, e se ne riporterà certo il possibile proffitto.
Για τα ζητήματα των στοιχείων επαγρυπνώ όχι λιγότερο, ώστε όλα να είναι περασμένα με σταθερό τρόπο, χωρίς απάτη και χωρίς παραχαράξεις.	Per l’affare de’ datii invigilo non meno acciò tutto passi in aggiustata maniera senza fraude e senza intacchi.
Για τα πυρομαχικά βλέπω την κατάσταση, τις εισπράξεις, τις δαπάνες, τα έγγραφα και κάθε άλλη διασάφηση.	Delle munitioni faccio vedere lo stato, le ricevute, le dispense, la scrittura, et ogni altra chlarezza.
Στον Ναύσταθμο παρατήρησα επίσης πολλές αταξίες, και εκεί θα καθορίσω και θα θεσπίσω κάθε βέλτιστο κανόνα.	Dell’Arsenale osservo parimenti molti disordini, e vi disponerò e stabilirò ogni miglior regola.
Είδα τη διαχείριση πέντε εργοδοτών σε αυτόν τον Ναύσταθμο, που παραμένουν στο αξίωμα διαδοχικά από το 1622 μέχρι τώρα, και είναι όλοι οφειλέτες για το συνολικό ποσό των 145.000 λιρών, για το οποίο παραμένουν οφειλέτες στο Ταμείο. Η προσπάθεια ήταν μεγάλη, ξεκινώντας από το κεφάλαιο, αλλά πιο πολύ με παρηγόρησε, ότι με τις ενέργειες που ξεκίνησαν ήδη, ελπίζω ότι κατά το μεγαλύτερο μέρος θα επιστρέψει στη Γαληνότητά σας ένα τόσο σημαντικό κεφάλαιο, που για πολλά χρόνια ήταν θαμμένο στην ασάφεια και τη σιωπή και που ήταν επόμενο να πέσει επίσης στη λήθη.	Ho fatto rivedere il maneggio di cinque patroni di esso Arsenale che sono stati successivamente nella carica dal 1622 in qua, e risultano tra tutti debitori per la summa di lire cento quaranta cinque mille, delle quali restano formati debitori in Camera. La fatica è stata grandissima, principiata sin quando capital alla carica, ma tanto più mi consolo quanto che con l’essecutioni già incaminate spero che nella maggior parte resterà vostra Serenità reintegrata di così rilevante capitale che per tanti anni è stato sepolto nel torbido e nel silentio, e ch’ era prossimo a cader anco nell’oblivione.
Βρήκα επίσης στα βιβλία αυτού τού Ταμείου, ότι πολλοί και σχεδόν όλοι οι επιστάτες στα Σφακιά, όπως οι επόπτες υγείας και οι καστελλάνοι αυτών των μικρών κάστρων, έχουν αποτύχει να διασώσουν τη διαχείρισή τους και παραμένουν τώρα οφειλέτες για το ποσό των πενηνταδύο χιλιάδων λιρών, για τούς οποίους φρόντισα επίσης με όλο το πνεύμα όχι μόνο για την οφειλόμενη ικανοποίηση, αλλά ρύθμισα κανόνες, ώστε στο μέλλον να υπάρχει μεγαλύτερη προσοχή τού δημόσιου συμφέροντος σε αυτή τη διαχείριση.	Ho trovato pure nei libri di questa Camera che molti e quasi tutti il proveditori stati alla Sfacchia è così li proveditori alla sanità e castellani di questi castelli hanno tralasciato di salvar li loro maneggi, e restano debitori al presente per la summa di lire cinquanta due mille, per quali parimenti procurarò non solo con tutto lo spirito la dovuta sodisfattione, ma disponerò regole per maggior cautione in avvenire del publico interesse nel medesimi maneggi.
Είδα με τα μάτια μου όλες τις άλλες υποθέσεις, όπως τις πολιτοφυλακές, τούς βομβαρδιστές και τις μονάδες επίλεκτων ντόπιων. Έλεγξα τα ζητήματα, αύξησα τούς αριθμούς, έδωσα καλούς κανόνες και εν γένει ειδοποίησα με άλλους τη Γαληνότητά σας, ότι σε κάθε περίπτωση μπορεί να είναι βέβαιη, ότι δεν θα χρειαστεί να μού επιτρέψει να παραλείψω κανένα αριθμό αναγκών από το χρέος μου και από τη δημόσια υπηρεσία.	Rivedero con l’ occhio proprio tutte le altre cose, e così le militie, li bombardieri, e le cernide. Regolarò i roli, accrescerò i numeri, darò buone regole, e di tutto avisarò con altre la Serenità vostra che in tanto può esser ben certa di non doversi da me lasciar ommesso alcun numero del bisogno, del mio debito, e del publico servitio.
Αντρέα Κορνέρ, γενικός επιστάτης»	Andrea Corner, proveditor general).

Σημειώστε επίσης την αναφορά στο ίδιο, επίσης χρονολογημένη «στα Χανιά, σε επίσκεψη, 10 Φεβρουαρίου 1644, νέο ημερολόγιο» (Canea, in visita, 10 Febraro 1644, stil Novo) (1645), που αρχίζει ως εξής:

«Στον εξοχότατο κύριο βαΐλο στην Κωνσταντινούπολη έχω από καιρό σε καιρό μεταφέρει ακριβή και σαφή είδηση των επιτυχιών που συμβαίνουν εκάστοτε σε αυτό το Βασίλειο από συγκινητικούς Μαλτέζους και Δυτικούς, και έχω πάντοτε εκφράσει το πλεονέκτημα που πρέπει να έχει η Γαληνότητά σας από τις δικές μου επιχειρήσεις για την τιμωρία εκείνων και προς όφελος των υπηκόων τού Μεγάλου Άρχοντα, ενώ κάποιοι δεν μπορούν, δεν θα πω να εκτελέσουν, αλλά υπάρχει λιγώτερη επιθυμία για μεγαλύτερες αποδείξεις ή πιο ζωηρές επιδείξεις ειλικρινούς και καλής διάθεσης…».

(All’ eccellentissimo Signor bailo in Costantinopoli ho di volta in volta portato puntuale e distinta notitia del successi che per giornata sono accaduti in questo Regno toccanti Maltesi e Ponentini, et gli ho sempre espresso il merito che dovrebbe havere la Serenità vostra delle operationi fatte da me in castigo del medesimi et in vantaggio de sudditi del gran Signore, mentre certo non possono, non dirò esseguirsi, ma ne meno desiderarsi maggiori attestati o più vive dimostrationi di una sincera et ottima volontà…)

[←24]

Romanin, VII (1974), 252-53, έγγραφο με ημερομηνία 25 Ιανουαρίου 1645 (ενετική χρονολόγηση 1644). από το Arch, di stato di Venezia, Rettori, σελ. 151. Οι δύο γαλεάσες και τριάντα γαλέρες ήσαν προφανώς λίγο-πολύ έτοιμες στις 24 Ιουνίου (1645), όπως συνάγουμε από το Senato, Deliberazioni Costantinopoli (Secreta), Reg. 28, φύλλο 172:

«Θα είναι υπεύθυνοι οι μάγιστροι τού Ναυστάθμου να ζητήσουν την κατασκευή των δύο γαλεασών και τριάντα ελαφρών γαλερών που έχουν ήδη παραγγελθεί και έχει φτάσει ο χρόνος, έτσι ώστε σε κάθε περίπτωση να μπορούν χωρίς καθυστέρηση να είναι χρησιμοποιήσιμες και να προσκομίσουν αμέσως εγγράφως την κατάστασή τους…».

(Sia incarricato il magistrato dell’Arsenale de sollecitare l’allestimento delle due galeazze et trenta galere sottili ordinate già tempo tenerse pronte acciò in ogni caso possano senza dilatione essere adoperate et portino subito in scrittura il stato di esse….)

Για την τουρκική αρμάδα, την οποία φαινόταν ότι τώρα αποτελούσαν 170 γαλέρες. 80 πλοία (navi) και 300 καραμουσαλίνια φορτωμένα με τρόφιμα και πυρομαχικά, πρβλ. Arch. Segr. Vaticano, Cod. Urb. lat. 1100, φύλλο 84, «από Ρώμη στις 25 Μαρτίου 1645» (di Roma 25 Marzo 1645).

[←25]

ASV, Senato, Deliberazioni Costantinopoli (Secreta), Reg. 28 (1644-1646), φύλλα 128-129:

«Ούτε θα είναι δύσκολο με όχημα τα χρήματα να εισαγάγουμε τα επιχειρήματά μας, που είναι τόσο αληθινά και σαφή, για την εξέταση και αποδοχή από τον Χότζα όπως και από κάθε άλλον …. Στο μεταξύ όμως ας προχωρήσουμε να διαθέσουμε ό,τι καλύτερο για τις άμυνές μας, αποφασισμένοι να alestersi άλλες δέκα γαλέρες στον Χάνδακα, πέρα από τις γραμμένες, εξοπλίζοντας εδώ [στη Βενετία] έξι μεγάλα πολεμικά σκάφη και την αύξηση των στρατευμάτων μας, έχοντας υπόσχεση μιας καλής στρατολόγησης υπηκόων τού πάπα και άλλη συγκέντρωση επίσης από αυτόν τον Μεγάλο Δούκα» και πρβλ. Arch. Segr. Vaticano, Cod. Urb. lat. 1109, φύλλα 52-53, 59-60, 84, 158-159, 181-182, 187-188.

(Nè sarà difficile col vehicolo del denaro l’introddurre le nostre ragioni, che sono tanto vere e chiare, nella consideratione et approvatione del Cozà sicome d’ogni altro …. in tanto però andiamo provedendo noi sempre meglio alle nostre diffese, rissoluti di alestersi d’altre dieci galere in Candia oltre le scritte, l’armarsi qui (a Venezia) di sei grossi vasselli da guerra, et l’aumento delle nostre soldatesche, havuta havendo promissione di una buona levata de sudditi dal Pontefice, et altro amassamento su quello del Gran Duca ancora)

[←26]: Πρβλ. Setton, I, 177-78.

[←27]: Πρβλ. Paolo Preto, Peste e società a Venetia nel 1576, Βιτσέντσα, 1978, ιδιαίτερα σελ. 111 και εξής και Jas. C. Davis, The Decline of the Venetian Nobility as a Ruling Class, Βαλτιμόρη, 1962, σελ. 34 και εξής, 75 και εξής. Σημειώστε επίσης τις παρατηρήσεις τού Pastor για την παρακμή τής Ρωμαϊκής αριστοκρατίας [Gesch. d. Päpste , XIV-1 (1929), 272-73 και Hist. Popes, XXX, 372-73] ενώ για την προηγούμενη επιδημία βλέπε Bibl. Nazionale Marciana , MS. It. VII, 194 (8493), Provvedimenti per la peste a Venezia. ann. 1575-1577. Θα βρούμε περισσότερες ενσωματώσεις στην αριστοκρατία (aggregazioni alla nobiltà) όταν θα φτάσουμε στο έτος 1684.

[←28]

Raccoltta diplomatica della Guerra di Candia, Bibl. Nazionale Marciana, MS. It. VII, 211 (7468), φύλλο 30, όπου ο συγγραφέας αυτής τής επιστολής, αξιωματούχος στα Χανιά, φοβόταν πολύ,

«ότι λόγω των ελλείψεων στις οποίες βρίσκεται αυτό το φρούριο, των πιο απαραίτητων πραγμάτων για μακρά και αποτελεσματική αντίσταση εναντίον πιθανής εισβολής, αναγνωρίστηκε πρόσφατα εδώ από τον εξαιρετικό κύριο γενικό, ότι είναι εκ των ων ουκ άνευ και με διαβεβαίωσε ότι είχε παρουσιάσει λεπτομερή αναφορά στη Γαληνότητά σας, αλλά σε καμία περίπτωση δεν είναι άκαιρη για το χρέος μου η αφθονία συγκρίσεων σε επείγουσα ανάγκη τόσο μεγάλης σημασίας».

(che per lo sprovedimento in cui si trova questa piazza delle cose più necessarie per una lunga et valida ressistenza contro potentissima invasione, è stato di recente qui riconosciuto dall’eccellentissimo Signor generale l’esser di tutte le cose, et mi ha assicurato di haver presentata distinta notitia alla Serenità vostra, ma ad ogni modo non sarà disdicevole al mio debito l’abbondare in raguagli in urgenza di tanto rilievo.)

Oι διαθέσιμες γαλέτες και σιτηρά θα έφταναν για δύο μήνες. Οι τέσσερις ένοπλες γαλέρες που είχαν διατεθεί στα Χανιά και το Ρέθυμνο δεν επαρκούσαν για τη «συντήρηση αυτού τού λαού» (mantenimento di questi popoli). Εξαπλωνόταν ανησυχία σε όλο το Αρχιπέλαγος. Οι εξοπλισμοί ήσαν ανεπαρκείς στα Χανιά και προφανώς λίγα μπορούσαν να αναμένονται από την τοπική πολιτοφυλακή.

[←29]: Senato, Deliberationi Costantinopoli (Secreta), Reg. 28, φύλλα 130-137. Για τούς ενετικούς φόβους για την επόμενη κίνηση των Τούρκων πρβλ. Cal. State Papers …. Venice, XXVII (1926, ανατυπ. 1970), αριθ. 209-13, σελ. 181-83. Οι Ιωαννίτες συγκέντρωναν τις δυνάμεις τους για την υπεράσπιση τής Μάλτας. Arch. Segr. Vaticano , Cod. Urb. lat. 1109, φύλλο 68, «από τη Ρώμη στις 11 Μαρτίου 1645» (di Roma XI Marzo 1645).

[←30]

Senato, Deliberationi Costantinopoli (Secreta), Reg. 28, φύλλα 135-136:

«Μάθαμε ότι έφτασαν στην ακτή [στον Χάνδακα] πολλές επιστολές γραμμένες από τον βαΐλο, με όλες τις πληροφορίεςτων οποίων το περιεχόμενο έχει σταλεί σε εμάς. Έχει επίσης λάβει τη δική σας, με βάση την οποία μπορεί να αναθερμάνει περισσότερο την υποστήριξη τής αλήθειας, ότι πολλά σκάφη Δυτικά και Μαλτέζικα σταματούν, τιμωρούν τούς άνδρες, ελευθερώνουν πολλούς υπηκόους τού Μεγάλου Άρχοντα, κυρίως τούς ναυτικούς τού σκάφους τού Κισλάραγα, περιθάλποντας και στέλνοντάς τους στα σπίτια τους με καλή μεταχείριση και με τη βεβαιότητα, ότι οι μαλτέζικες γαλέρες και σκάφη δεν προσεγγίζουν το Βασίλειο [του Χάνδακα]. Ότι τα άλογα που ρίχτηκαν στη θάλασσα έφτασαν στη στεριά από ατύχημα, έχοντας υποστεί ιδιαίτερη κακομεταχείριση, ότι συμφωνούν και με τη μαρτυρία των τριών ναυτικών τού εν λόγω σκάφους τού Κισλάραγα, που έφτασαν στη Μάλτα και ήρθαν εδώ με πέρασμα. Πιστεύουμε λοιπόν ότι ο βαΐλος, έχοντας ως βάση τις δικές μας επιστολές, με την αλήθεια των οποίων θα κάνει καλή εντύπωση, θα υποστηρίξει την υπόθεσή μας. +137, 2, 18».

(Havemo inteso l’arrivo costà di molte lettere scrittevi dal bailo con tutte le informationi che del contenuto de esse havete mandato a noi. Egli pure ha recevuto le vostre col fondamento delle quali maggiormente si incalorirà a sostenere il vero che tanti vasselli ponentini e Maltesi siano stati fermati, castigate le genti, posti in libertà molti suddeti del Gran Signore, particolarmente li marinari del vassello del Chislaragà, ricoverati et mandati alle case loro con buoni trattamenti colla certezza che le galere et vasselli Maltesi non sianosi accostati al Regno (di Candia). Che li cavalli gettati siano venuti in terra per accidente, mal trattati particolari, che si accerdano pure con la depositione di tre marinari dello stesso vassello del Chislaragà giunti a Malta et capitati qui de passaggio. Onde credemo che il Bailo col fondamento delle nostre lettere con quello della verità haverà fatto buona impressione et sostenuto il nostro servicio. +137, 2, 18).

[←31]: Για λεπτομέρειες βλέπε Senato, Deliberationi Costantinopoli (Secreta), Reg. 28, φύλλα 143-63 (με την αναφερόμενη φράση στο φύλλο 162), 166 και εξής.

[←32]

Senato, Deliberationi Costantinopoli (Secreta), Reg. 28, φύλλο 171, αναφορά με ημερομηνία 24 Ιουνίου 1645, απευθυνόμενη στον Τζιρολάμο Μοροζίνι, τον Ενετό γενικό επιστάτη τής θάλασσας (provveditore generale da mar), ο οποίος είχε αντικαταστήσει τον γενικό διοικητή Φραντσέσκο ντα Μολίν ως διοικητής, επειδή ο δεύτερος (που έγινε δόγης τον Ιανουάριο τού 1646) ήταν άρρωστος:

«Με επιστολή τής 1ης τού μηνός που στάλθηκε μέσω Βιέννης με γρήγορο αγγελιοφόρο πήραμε ειδοποίηση για τον βαΐλο, ότι έχουν βάλει φρουρούς στο σπίτι του, ώστε να μη βγει κανένας ούτε να μπει σε αυτόν, με αποτέλεσμα να τον κρατούν με μεγάλη βία σαν φυλακισμένο. Δεν έχει μπορέσει αυτός ο βαΐλος να μάθει την αιτία μιας ενέργειας τόσο βάρβαρης και αντίθετης προς τη λογική των ανθρώπων, προς τη φιλία τής Δημοκρατίας.

(Con lettere di primo corrente spedite per via de Viena con espresso corriero tenemo aviso dal Bailo che siano state poste guardie alla sua casa acciò non esca nè alcuno entri da lui con effetto della maggior violenza tenendolo come prigione. Non haveva potuto esso Bailo saper la causa di effetto tanto barbaro e contrario alla ragion delle genti, all’ amicitia della Republica.

Πολλά πράγματα που μιλούσαν στην Κωνσταντινούπολη ότι ο στόλος ήταν στον Χάνδακα, στην Τήνο και αλλού, όλα αυτά όμως χωρίς θεμελίωση [αυτή μοιάζει να είναι αναφορά στον ενετικό, όχι στον τουρκικό στόλο], το ψήφισμα προοριζόταν από εμάς με παρενόχληση, και μάς έδωσε αιτίες να δώσουμε μέρος αυτού στη Ρώμη και στις αυλές των άλλων Χριστιανών ηγεμόνων, λαμβάνοντας δεόντως υπ΄ όψη εκείνο που είναι σύμφωνο με το καλό τής Χριστιανοσύνης να αφήσουμε τις κακίες, να εδραιώσουμε την ηρεμία για να μπορούμε ευκολότερα να αντιταχθούμε στις προσπάθειες των απίστων, επειδή οι Τούρκοι, όταν βλέπουν τούς χριστιανούς σε ειρήνη, αποφεύγουν να προωθούν προβλήματα προβλήματα και ωδίνες….».

Molte cose si discorrevano in Constantinopoli che l’armata fosse in Candia, a Tine, et altrove, ma tutto senza fondamento, la rissolutione è stata intesa da noi con molestia, et ci ha dato cause de darne parte a Roma et alli corti delli altri principi Christiani con le debite considerationi de quanto convenga per bene della Christianità lasciar li rancori, stabilire la quiete per maggior commodo da opporsi a tentativi de infideli, et perchè Turchi, quando vederanno li Christiani in pace, s’asteneranno dal promover torbidi e travagli….)

Η Γερουσία έστελνε στον επιστάτη 750 πεζούς στρατιώτες, τέντες καμβά και χίλια μουσκέτα πέραν των πεντακοσίων που είχαν ήδη αποσταλεί στην Κέρκυρα. Πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 177 και εξής. Για τη φυλάκιση τού Σοράντσο σημειώστε επίσης Arch. Segr. Vaticano, Cod. Urb. lat. 1100, φύλλο 231. Ο κόμης Χέρμαν Τσέρνιν ήταν ο αυτοκρατορικός πρεσβευτής στην Ισταμπούλ από τον Ιούνιο τού 1644 μέχρι τον Αύγουστο τού 1645.

Σύμφωνα με τον Mormori, Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 1563 (7506), φύλλο 7,

«Ήρθε στις 2 Ιουνίου με φρεγάτα που προερχόταν από το Αρχιπέλαγος επιστολή τού βαΐλου Σοράντσο που απευθυνόταν στον Κορνάρο [Κορνέρ], στον οποίο προωθήθηκε αμέσως, με την οποία ενημέρωνε για τη σύλληψή του και για τη βεβαιότητα τής επικείμενης εισβολής στο Βασίλειο [του Χάνδακα], όπου αυτό συμφωνούσε με εκείνο που είχε πει κάποιος από το Ρέτιμο [Ρέθυμνο] που έφερε αυτό το γράμμα ….»

(Capito li ii giugno con fregata venuta di Arcipelago una lettera del bailo Soranzo dirretta al Cornaro, a cui fu subito espedita, nella quale avvisava il suo arresto e la certezza della vicina invasione del Regno, il medemo in sostanza s’ ebbe di bocca di uno da Rettimo, che portò essa lettera ….)

και τώρα ο Τούρκος μεγάλος ναύαρχος ή καπουδάν πασάς, έχοντας πισσάρει τις καρίνες του στο Ναυαρίνο, βρισκόταν καθ΄ οδόν προς το νησί τής Κρήτης.

Ο βαΐλος Τζιοβάννι Σοράντσο είχε μπροστά του μακρύ, σκληρό δρόμο αιχμαλωσίας, για το οποίο σημειώστε Tommaso Bertelè, Il Palazzo degli ambasciatori di Venezia a Costantinopoli (1932), σελ. 181 και εξής, 239-40 και πρβλ. Cal. State Papers…. Venice, XXVII (1926, ανατυπ. 1970), αριθ. 234-35, σελ. 193-94. Toν Τσέρνιν διαδέχθηκε ως εγκατεστημένος πρεσβευτής τού αυτοκράτορα στην Πύλη ο Αλεξάντερ φον Βόλρατ Γκράιφενκλαου, ο οποίος αντιμετώπισε σοβαρά προβλήματα με τούς Τούρκους, αλλά πέθανε πριν από την οριστική επίλυση τής υπόθεσής του [Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V, 392-93, μεταφρ. Hellert, X, 114-15].

[←33]: Mέχρι τις 6 Φεβρουαρίου 1647 (ενετική χρονολόγηση 1646) ο δόγης και η Γερουσία είχαν παραλάβει περίπου 260 αναφορές από τον Σοράντσο [Senato , Deliberazioni Costantinopoli (Secreta), Reg. 28, φύλλο 258]. Ο Ivan Dujčev έχει δημοσιεύσει μακρά σειρά αναφορών απευθυνόμενων στην Αγία Έδρα, όπως έχουμε σημειώσει, με λεπτομέρειες για τις τουρκικές δραστηριότητες και το ρεύμα των γεγονότων στην Ισταμπούλ, όπως μαθαίνονταν στη Ραγούσα [στο Avvisi di Ragusa: Documenti sull’impero Turco nel sec. XVII e sulla Guerra di Candia, Ρώμη, 1935 (Orientalia Christiana analecta, 101)]. Αυτές οι αναφορές αναφέρονται στις στρατιωτικές ετοιμασίες των Τούρκων για τον «πόλεμο τού Χάνδακα» [έγγρ. xx, σελ. 13-15], την αναχώρηση τού στόλου τού σουλτάνου με 70 γαλέρες, 20 μεγάλα πλοία, 300 καραμουσαλίνια που μετέφεραν στρατιώτες, σκαπανείς και άλλο στρατιωτικό προσωπικό από την Ισταμπούλ στις 30 Απριλίου 1645 [έγγρ. xxv, σελ. 10-20], τη σύλληψη τού βαΐλου Σοράντσο [έγγρ. xxvii, σελ. 21-22], κλπ.. .. και πολύ άλλο τέτοιο υλικό σε διακόσια περίπου έγγραφα, που φτάνει μέχρι το έτος 1663. Τα γεγονότα τού 1645-1646 καλύπτονται με μεγάλη λεπτομέρεια.

[←34]: Για το καραμουσσάλ (ιταλικά καραμουσαλίνο) βλέπε Νouveau glossaire nautique d’Augustin Jul, αναθ. εκδ., Παρίσι και Χάγη, 1948, σελ. 219-20 και για τα καΐκια στο ίδιο, σελ. 181. Για τη σύνθεση τού oθωμανικού στόλου σημειώστε Senato, Deliberationi Costantinopoli (Secreta), Reg. 28, φύλλο 174 και πρβλ. Cal. State Papers…. Venice, XXVII (1926, ανατυπ. 1970), αριθ. 310, 314, 335, σελ. 225, 227, 239.

[←35]

Mormori, Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 1563 (7596), φύλλο 7:

«Ανακάλυψαν τελικά το πρωί τής 13ης Ιουνίου, ημέρα Παρασκευή, τον στόλο με μεγάλο αριθμό πλοίων, που προχωρούσε προς την πλευρά των Χανίων από το ακρωτήριο Σπάθα οδηγούμενος από κάποιους Μονεμβασιώτες, οι οποίοι είχαν για πολύ καιρό κυκλοφορήσει στις πόλεις αυτές και είχαν γνώση των τόπων και των παραλιών…».

(Li scoprì finalmente la matina di 13 Giugno in giorno di Venerdì l’ armata in grandissimo numero di velle, e s’avvanzava alla volta di Canea da capo Spada guidata d’alcuni Malvasioti, che avevano lungo tempo esercitato traffico in queste città, et avevano cognizione delli siti e spiaggie….)

Η Παρασκευή 13 Ιουνίου (παλαιό ημερολόγιο) παρέχεται επίσης ως η ημερομηνία εμφάνισης τής τουρκικής αρμάδας στο πρωτότυπο κείμενο τού Μόρμορη [MS. Marc. It. VII, 101 (8382), φύλλο 10], αλλα 13 Ιουνίου έπεφτε Τετάρτη το 1645. Η 23^η τού μηνός (σε νέο ημερολόγιο) έπεφτε φυσικά Παρασκευή.

[←36]

Mormori, Guerra di Candia, MS. ό. π., φύλλο 8:

«…Ο εχθρός … όταν έγινε κύριος τής υπαίθρου, άρχισε να πυρπολεί τη χορτονομή που είχε ήδη επισημάνει, τα σπίτια και τις αγροικίες και προστατευόμενος από μπροστά προχωρούσε πάντοτε προς την κατεύθυνση τής πόλης [των Χανίων], επειδή το ιππικό είχε αψιμαχία με καλό τμήμα υπό την ηγεσία τού κυρίου Φραντσέσκο Βιζαμάνο Καρόπουλο, ο οποίος, έχοντας τραυματιστεί στον ένα βραχίονα από βολή αρκεβούζιου, μη μπορώντας πια να αντισταθεί, αποσύρθηκε μόνο εντός των τειχών…».

(… L’inimico …. fattosi padrone della campagna, cominciò ad abbruggiare le biade di già segate, le case, e le ville che gli riparavano avanti avanzandosi sempre verso la città perchè la cavalleria doppo aver scaramuciato bon pezzo sotto la condotta de Ser Francesco Vizamano Caropulo, essendo stato esso ferito d’archibuggiata in un braccio nè potendo più resistere, solo si ritirò entro le mura.)

Πρβλ. το αναθεωρημένο και παραμορφωμένο κείμενο στο MS. Marc. It. VII, 101 (8382), φύλλα 10-11.

[←37]: ASV, Senato, Provveditori da terra e da mar, Filza 796 (αριθ. 66), Dispacci di Andrea Corner, αναφορά με αριθ. 126, γραμμένη «στα Χανιά στις 26 Ιουνίου 1645» (di Canea, li 26 Giugno 1645).

[←38]

Andrea Vallero, Historia della Guerra di Candia, Βενετία, 1679, σελ. 21. B. Cecchetti, «Un ΄Pietro Micca’ dell’Istria», Archivio Veneto, XXX-1 (ann. XV, 1885), 170-72, o οποίος παραθέτει από επιστολή τού Αντρέα Κορνέρ προς τον δόγη Φραντσέσκο Ερίτσο με ημερομηνία 27 Ιουνίου, 1645 [Cancell. Secr. Candia , Lettere, φύλλο 66]:

«Όμως ο λοχαγός Τζουλιάνι, που ήταν εκεί με τούς άνδρες του ενισχυμένους με εντολη μου [αλλά προφανώς δεν «ενισχύθηκε» πολύ καλά], βλέποντας πέρα από το λιμάνι την είσοδο των Τούρκων, έβαλε φωτιά στα πυρομαχικά, θέλοντας μάλλον να πεθάνει πιο γενναιόδωρα με τούς δικούς του και με εκείνο το μέρος των Τούρκων που είχαν εισέλθει, παρά να παραδοθεί….».

(Il capitan Giuliani però, che vi si trovava con le sue genti rinforzate di ordine mio, veduto superato il porto con l’ingresso de Turchi, dato fuoco alla municione ha più tosto voluto morire generosamente con li suoi et con parte del medesimi Turchi quali vi erano entrati che mai rendersi…)

[←39]: Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V (1829, ανατυπ. 1963), 366, 377-83, μεταφρ. Hellert, X (1837), 84, 95-102. Romanin, VII (1974), 254-57. Kretschmayr, Gesch. von Venedig, ΙΙΙ (1934, ανατυπ. 1964), 315, 319-20. R. C. Anderson, Naval Wars in the Levant, 1559-1853, Πρίνστον, 1952, σελ. 121 και εξής. Mormori, Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 1563 (7596), φύλλα 15-20, ενώ για την ενετική παράδοση των Χανίων σημειώστε Raccolta diplomatica della Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 211 (7468), φύλλα 64-73. Την τουρκική πολιορκία των Χανίων, «την οποία άντεξαν με θάρρος και μεγάλη γενναιότητα οι υπερασπιστές, την έντονη πολιορκία για διάστημα δύο μηνών» (sostenuto con coraggio e gran valore de diffensori il fiero assedio per lo spacio de mesi due), τις ενετικές προσπάθειες υπεράσπισης τής πόλης, τις προφυλάξεις που πάρθηκαν για την προστασία τής δαλματικής ακτής και τής Κέρκυρας, τα τότε τρέχοντα ναυτικά και διπλωματικά νέα κλπ., μπορεί κανείς να παρακολουθήσει επίσης σε κάποια έκταση στο Senato, Deliberationi Costantinopoli (Secreta), Reg. 28, φύλλα 183-197, αναφορές με ημερομηνίες από 10 Ιουλίου μέχρι 2 Οκτωβρίου 1645, αν και οι λεπτομέρειες είναι αραιές για τον μήνα Αύγουστο. Σημειώστε επίσης Senato , Provveditori da terra e da mar , Filza 932, Prov. generale Girolamo Morosini, 1645-1646, αναφορές με ημερομηνία 5 και 13 Αυγούστου 1645.

[←40]: Senato, Deliberationi Costantinopoli (Secreta), Reg. 28, φύλλο 201, επιστολή προς τον βαΐλο Σοράντσο με ημερομηνία 25 Νοεμβρίου 1645. O Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V, 383-84, μεταφρ. Hellert, X, 103-4 δίνει στα Χανιά πολύ μεγαλύτερη φρουρά.

[←41]

Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V, .183-85, μεταφρ. Hellert, X, 102-5 on ihc activities των Τούρκων. Romanin, Storia documentata di Venezia, VII (1074), 256-50. Anderson, Naval Wars in the Levant, σελ. 124. Arch. Segr. Vaticano, Cod. Urb. lat. 1109, φύλλα 217-218. Mormori, Guerra di Candia, MS. Marc. It. VII, 1563 (7596), φύλλα 21 και εξής και πρβλ. Cal. State Papers … Venice, XXVII (1926, ανατυπ. 1970), αριθ. 288, σελ. 215-16. O Νικολό Λουντοβίζι, που είχε παντρευτεί ανηψιά τού Ιννοκέντιου Ι΄, ήταν φίλος και προστάτης τού Τζιαν Λορέντσο Μπερνίνι και ήταν υπεύθυνος για την ανάθεση στον Μπερνίνι τής κατασκευής τού περίφημου συντριβανιού των τεσσάρων ποταμών στην Πιάτσα Ναβόνα στη Ρώμη [πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, XIV-1 (1929), 292-98 και Hist. Popes, XXX, 402-8].

Λεπτομερής αναφορά τού Τζιρολάμο Μοροζίνι, επιστάτη τής θάλασσας (provveditore da mar) προς τον δόγη Φραντσέσκο Ερίτσο γραμμένη στη Σούδα στις 10 Σεπτεμβρίου 1645 απεικονίζει τις σχέσεις του με τον άρχοντα Λουντοβίτσι και «αυτούς τούς άλλους διοικητές των βοηθητικών ομάδων» (questi altri commandanti di squadre ausiliane), δηλαδή τούς στρατηγούς τής Μάλτας, Τοσκάνης και Νάπολης, και προσθέτει τα ενθαρρυντικά (για τον Μοροζίνι) νέα ότι «από τα Χανιά έρχονται συνεχείς ειδοποιήσεις για αδυναμίες των Τούρκων» (dalla Canea si hanno avisi continuati delle debollezze de’ Turchi) [ASV, Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 032, σελίδες χωρίς αρίθμηση]. Ο Μοροζίνι είχε μάθει ότι «από τις 23 γαλέρες τού βασιλείου (του Χάνδακα), 15 έχουν ήδη εμφανιστεί σε καλή τάξη από κάθε άποψη, ενώ οι άλλες θα ετοιμαστούν επίσης…» (delle 23 galere del Regno 15 erano già comparse ben all’ordine di tutto punto, che le altre si alestivano parimenti….).

Ο Μοροζίνι γράφει όμως επίσης:

«Για τις υποθέσεις τού Βασιλείου κρατώντας μαζί μου τον άριστο Κορνάρο είχα μακρά και λεπτομερή συζήτηση, όπου παρουσίασα κυρίως την αδυναμία των πολιτοφυλακών, στις οποίες υποχρεώνονται να γράφονται όλες οι φρουρές, ότι στον Χάνδακα δεν υπάρχουν περισσότεροι από 400 στρατιώτες σε υπηρεσία, πέρα από τούς άρρωστους και τραυματίες που βγήκαν από τα Χανιά και σε πολύ αδύναμο αριθμό οι άλλες σκηνές!…»

(Delli affari del Regno ha tenuto con me l’eccellentissimo Cornaro lungo preciso discorso, rappresentandomi specialmente la debolezza di militie, in che sono constituiti tutti li pressidii a segno, che in Candia non vi restino più di 400 fanti da servitio oltre li amalati et feriti usciti dalla Canea et in debolissimo numero le altre guarniggioni!…)

[στο ίδιο, αναφορά χωρίς ημερομηνία]. Μια αποθαρρυντική αξιολόγηση τής κατάστασης των Ενετών στο νησί τής Κρήτης, γραμμένη στη Σούδα στις 8 Δεκεμβρίου 1645, ανάμεσα σε άλλες τέτοιες ζοφερές αναφορές, υπάρχει σε αυτόν τον «φάκελλο» (Filza), με την ακρίβειά της να επιβεβαιώνεται από επτά υπογραφές.

[←42]: Για τον ναυτικό εξοπλισμό που ήταν διαθέσιμος στον Ναύσταθμο τής Βενετίας τον Οκτώβριο και Νοέμβριο τού 1645 βλέπε Venezia e la difesa del Levante da Lepanto a Candia, 1570-1670, Βενετία, 1986, σελ. 56-57.

[←43]

Πρβλ. Romanin, VII (1074), 259, Kretschmayr, Gesch. con Venedig, III (ανατυπ. 1964), 321, Senato, Deliberationi Costantinopoli (Secreta), Reg. 28, φύλλο 204, «προς τον βαΐλο στην Κωνσταντινούπολη» (al bailo in Constantinopoli), επιστολή με ημερομηνία 6 Ιανουαρίου 1646 (ενετικό στυλ 1645):

«Ο πόνος αυτή τής μεγάλης απώλειας [δηλαδή τού θάνατου τού δόγη Ερίτσο] που έχουμε νιώσει μετριάστηκε με την εκλογή που ακολούθησε χτες τού αγαπημένου μας Τζιοβάννι Καπέλλο, γιου τού κυρίου Αντρέα, ως ναυτικού γενικού διοικητή, τού οποίου η σύνεση και η αρετή είναι πολύ γνωστές, ενώ ελπίζουμε ότι θα τις ακολουθήσει και η εύνοια τού Κυρίου τού Θεού, προς όφελος τής δικαιότατης υπόθεσής μας».

(Il dolore di questa gran perdita habbiamo procurato mitigare con l’elettione seguita hieri del dilettissimo nostro Gio. Capello fo di Ser Andrea in capitano general del mare, la prudenza e la virtù ben conosciuta del quale dovemo sperare secondata dal favor del Signor Dio a vantaggio della nostra giustissima causa.)

[←44]: Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, V, 383-90, μεταφρ. Hellert, X, 102-11. Στις 10 Μαρτίου 1646 η Ενετική Γερουσία απεύθυνε συμφιλιωτικές επιστολές στον σουλτάνο Ιμπραήμ και στον Σαλίχ πασά [Senato, Deliberazioni Costantinopoli (Secreta), Reg. 28, φύλλα 225-227], συγχαίροντας τον δεύτερο για την ανάδειξή του σε μεγάλο βεζύρη. Ο δυστυχής Σαλίχ δεν κράτησε πολύ [von Hammer, V, 410-11].

[←45]: Arch. Segr. Vaticano, Cod. Urb. lat. 1110, φύλλα 16-17, «από τη Ρώμη στις 6 Ιανουαρίου 1646» (di Roma li 6 Gennaro 1646) και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 20, 35 (επίσης για την εκλογή τού νέου δόγη Φραντσέσκο ντα Μολίν), 43-44, 48, 51, 56-57, 97 και σημειώστε Cod. Urb. lat. 1111, φύλλο 157, σύμφωνα με το οποίο «Σε αυτό το Μεγάλο Συμβούλιο εκλέχθηκε Επίτροπος τού Αγίου Μάρκου ο εξοχώτατος άρχοντας Τζιοβάννι Λουίτζι Πιζάνο, που είχε πληρώσει 22.000 σκούδα…» (In quel Maggior Conseglio era stato eletto Procuratore di San Marco l’eccellentissimo Signore Gio. Luigi Pisano, che haveva pagato 22 m. scudi…), αναφορά από τη Βενετία με ημερομηνία 18 Mαϊου 1647, σχετική με μια ακόμη αγορά θέσης επιτρόπου τού Αγίου Μάρκου.

[←46]: Linda Fellini, «Le Contributioni di Este a Venezia durante la Guerra di Candia», Nuovo Archivio Veneto, XXXV (1918), 188-205.

[←47]: ASV, Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 932, σελίδες χωρίς αρίθμηση. Ο Λάσκαρις εξέφραζε φόβο για «όλες αυτές τις μεγάλες προετοιμασίες που γίνονται στην Κωνσταντινούπολη με τέτοια επιμέλεια και ζήλο» (tutti quel grand’ apparati che si fanno a Constantinopoli con tanta diligenza et ardore).

[←48]: Πρβλ. Maja Depner, Das Fürstentum Siebenbürgen im Kumpf gegen Habsburg (1938), σελ. 138 και εξής και Franz Salamon, Ungarn im Zeitalter der Türkenherrschaft, μεταφρ. Gustav Jurány, Λειψία, 1887, σελ. 340-53.

[←49]

Cal. State Papers…. Venice, ΧXVII (1926, ανατυπ. 1970), αριθ. 288, σελ. 215-16. Έχοντας απογοητευθεί από τούς Σουηδούς, η προτεσταντική Σαξονία καθώς και η Καθολική Βαυαρία είχαν επιστρέψει στην υποταγή στους αυτοκρατορικούς. Παρά τις τότε τρέχουσες διαπραγματεύσεις στο Μύνστερ και το Όσναμπρυκ, η Κεντρική Ευρώπη βρισκόταν ακόμη σε αναταραχή. Πρβλ. Arch Segr Vaticano, Cod Urb. Lat. 1100 … φύλλα 35-36, «από τη Βενετία στις 28 Ιανουαρίου 1645» (di Venezia 28 detto (Gennaro) 1645).

Όσον αφορά την παρατήρηση τού Τζιοβάννι Σοράντσο ότι οι Άγγλοι «θα ήθελαν να καταλάβουν οι Τούρκοι τον Χάνδακα, έτσι ώστε να μπορούν να έχουν εκεί ελεύθερο εμπόριο τού μοσχάτου», ένας παλαιότερος Ενετός βαΐλος στην Ισταμπούλ, ο Πιέρο Φοσκαρίνι, είχε γράψει στον δόγη Φραντσέσκο Ερίτσο και στη Γερουσία πριν από μια δεκαετία (στις 27 Ιουνίου 1635) ότι «οι Άγγλοι αφιερώνουν την προσοχή τους στη στέρηση τού λαού μας από το μικρό εμπόριο που τού παραμένει στην αγορά τής Κωνσταντινούπολης, καθώς μιμούνται τα ενετικά υφάσματα και φτιάχνουν μπορντούρες με τον ενετικό τρόπο. … Αυτό δείχνει ότι προσπαθούν να μιμηθούν τα πάντα και να λεηλατήσουν τούς εμπόρους μας από όλο το εμπόριο που τούς έχει απομείνει» [Cal. State Papers …. Venice, XXΙΙΙ, αριθ. 500, σελ. 408]. Για την έκταση τού αγγλικού εμπορίου στην Ισταμπούλ, το Χαλέπι και τη Σμύρνη βλέπε την επιστολή τού Άντσολο Κορρέρ, τού Ενετού πρεσβευτή στην Αγγλία, προς τον δόγη και τη Γερουσία [στο ίδιο, αριθ. 553, σελ. 461-62, έγγραφο με ημερομηνία 5 Οκτωβρίου 1635].

Καθώς το εμπόριο τής Εταιρείας Ανατολικής Μεσογείου αυξανόταν σε όγκο, οι Άγγλοι ενδιαφέρονταν όλο και περισσότερο για την ιστορία των Τούρκων, όπως φαίνεται από τη δημοτικότητα των έργων τού Richard Knolles (πεθ. 1610), The general historie of the Turkes, from the first beginning of that nation to the rising of the Othoman familie, … Together with the lives and conquests of the Othoman kings and emperours … until this present yeare 1603 … , Λονδίνο, A[dam] Islip, 1603, με διάφορες μεταγενέστερες εκδόσεις, καθώς και με αναθεωρήσεις και συνέχειες (για τα έτη 1623-1690) από τον Sir Paul Rycaut (πεθ. 1700), ο οποίος έγραψε The Present State of the Ottoman Empire. Containing the maxims of the Turkish politie …. Λονδίνο, J. Starkey nnd H. Βrome, 1668, με μεταγενέστερες εκδόσεις στα αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, γερμανικά, ολλανδικά και σε άλλες γλώσσες. Η πρώτη έκδοση τού έργου τού Rycaut δημοσιεύθηκε το 1666-67, αλλά σχεδόν όλα τα αντίγραφα καταστράφηκαν στην «πυρκαγιά τού Λονδίνου». Για τον Rycaut (που προφέρεται Rye-court) βλέπε την εξαιρετική μελέτη τής Sonia Ρ. Anderson, An English Consul in Turkey: Paul Rycaut at Smyrna, 1667-1678, Clarendon Press, Λονδίνο, 1989. Bολική περικοπή των έργων των Knolles και Rycaut δημοσιεύθηκε από τον John Savage [2 τόμοι, Λονδίνο, 1701].

Παρά το γεγονός ότι οι Samuel Johnson, Henry Hallam, Robert Southey και Λόρδος Βύρων θαύμαζαν το Historie of the Turkes τού Knolles, το έργο έχει ελάχιστη ή καμία ιστορική αξία. Ενώ ο Ντάντλεϋ Νορθ (πεθ. 1691), ταμίας τής Εταιρείας Ανατολικής Μεσογείου (Levant Company), ήταν ιδιαίτερα επικριτικός για το έργο τού Rycaut. Ο οποίος, όπως και ο North, πέρασε χρόνια στην Ανατολική Μεσόγειο, το έργο the Present State of the Ottoman Empire εξακολουθεί να είναι χρήσιμο.

Ορισμένες πτυχές τού τουρκο-ενετικού πολέμου για την κατοχή τού νησιού τής Κρήτης (1645-1669), καθώς και μια έρευνα των συνθηκών σχεδόν σε όλη την Ευρώπη μπορούν να μελετηθούν από τις πηγές που καλύπτονται στο Calendar of State Papers and Manuscripts, relating to English Affairs, existing in the Archives and Collections of Venice and in other Libraries of Northern Italy, τόμοι XXVII-XXXVI, ανατυπ. Νέντελν/Λιχτενστάιν, 1970.

[←50]

Υπήρχαν προφανώς προσφορές βοήθειας από τον Οντοάρντο Φαρνέζε, τον δούκα τής Πάρμας, καθώς και από τον Λουίτζι ντ’ Έστε και άλλους, αλλά οι Ιταλοί ηγεμόνες χρειάζονταν χρήματα για την υποστήριξη των στρατολογήσεών τους. Σημειώστε την ειδοποίηση (avviso) στο Arch. Segr. Vaticano , Cod. Urb. lat. 1109 (1644-1645), φύλλα 77-78, «από τη Ρώμη στις 18 Μαρτίου 1645» (di Roma 18 Marzo I645):

«Οι επιστολές από Βενετία δίνουν την ενημέρωση ότι ο γαληνότατος τής Πάρμας έχει προσφερθεί να πάει στην υπηρεσία αυτής τής Δημοκρατίας με 3.000 στρατιώτες και ο άρχοντας ηγεμόνας Δον Λουίτζι ντ’ Έστε συγκέντρωσε 2.000 μαχητές και χίλιους ο μαρκήσιος Μαλατέστα, ότι αυτή η δημοκρατία έχει πάρει από τον Ναύσταθμο δύο γαλεάσες, οι οποίες μαζί με άλλα σκάφη θα αναχωρήσουν για τον Χάνδακα…».

(Le Lettere di Venetia danno avviso che il Serenissimo di Parma si era offerto d’andare al servitio di quella repubblica con 3.000 fanti, che il Signor Principe Don Luigi d’ Este faceva levata di 2.000 combattenti, e mille il marchese Malatesta, che detta republica haveva fatto cavare dall’Arsenale due galeazze quali con altri vascelli sarebbono andate in Candia….)

O τουρκικός κίνδυνος και οι απειλές που προέρχονταν από την Ισταμπούλ είχαν εξαπλώσει συναγερμό σε όλα τα ιταλικά κράτη και στο νησί τής Μάλτας [πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 35-36, 52-53, 59-60, 68, 217-218 και αλλού].

[←51]: Πρβλ. Setton, The Papacy and the Levant, IV, 756-58.

[←52]: Marco Petta, «La Chiesa latina di Creta negli ultimi anni del dominio veneto», Bolletino della Badia greca di Grottaferrata, n.s., XXII (1968), 20 και εξής, 22, 23, 28-29, με εννέα καλά επιλεγμένα έγγραφα από το Archivio della S. Congregazione di Propaganda Fide. Έχω βασιστεί πολύ περισσότερο στα έγγραφα απ’ όσο στο κείμενο τού Petta. Για τον Λεονάρντο (ή Λουίτζι) Μοτσενίγκο πρβλ. C. Eubel και P. Gauchat, Hierarchia catholica medii et recentioris aevi , IV (1935), 168.

[←53]: Eubel-Gauchat, Hierarchia, IV, 295.

[←54]: Πρβλ. Setton, IV, 850, 898-99.

[←55]: Petta, ό. π., σελ. 5, 33-34, 35.

[←56]: Eubel-Gauchat, Hierarchia, IV, 168.

[←57]: Petta, ό. π., σελ. 5, 45, 47, 48-49, 50-51.