Σημειώσεις Κεφαλαίου 1

[←1]: J. Dumont, Corps universel diplomatique, V-2 (Άμστερνταμ και Χάγη, 1728), αριθ. clxx, σελ. 304-5, έγγραφο με ημερομηνία 26 Σεπτεμβρίου 1617. Oι Γάλλοι είχαν βοηθήσει στη διαμόρφωση τής ειρήνης [στο ίδιο, αριθ. clxix, σελ. 302-4].

[←2]: Για τις ενετο-ισπανικές σχέσεις κατά τη διάρκεια τής δεύτερης δεκαετίας τού 17^ου αιώνα και για τον μακροχρονίως αμφιλεγόμενο θρύλο τής ισπανικής συνωμοσίας εναντίον τής Βενετίας (το 1618), ο οποίος ενέπλεξε μια σειρά από σκοτεινούς χαρακτήρες, με τούς οποίους η ισπανική κυβέρνηση στη Νάπολη δεν είχε στην πραγματικότητα καμία σχέση, βλέπε Giorgio Spini , «La Congiura degli Spagnoli contro Venezia del 1618», Archivio storico italiano , CVII (1949), 17-53 και CVΙΙΙ (1950), 150-74. O Πέδρο Τέλλεζ Χιρόν, δούκας τής Οσούνα, ήταν αντιβασιλέας τής Νάπολης από το 1616 μέχρι το 1620. Ήταν εκείνος που απέρριψε τα ανοίγματα των κακόφημων υποψηφίων συνωμοτών, που ήσαν τότε εγκατεστημένοι στη Βενετία, αν και οι Ενετοί τον κατηγόρησαν αργότερα ότι συνωμοτούσε για να τερματίσει τη Δημοκρατία.

[←3]: Dumont, Corps universel diplomatique, V-1 (1728), αριθ. cc, cciii-cciv, σελ. 446, 454-57, έγγραφα με ημερομηνία 6 Ιουνίου και 10 Αυγούστου 1585 και 6 Φεβρουαρίου 1586, σύμφωνο το οποίο ακυρώθηκε από την «αέναη συμμαχία» που συνήψε το 1604 ο Τζέημς Α’ τής Αγγλίας με τον Φίλιππο Γ’ τής Ισπανίας και τούς αρχιδούκες Άλμπρεχτ και Ισαβέλλα των νοτίων (βελγικών) Κάτω Χωρών [στο ίδιο, V-2, αριθ. xvii, σελ. 32-36].

[←4]: Dumont, V-1, αριθ. ccxvi, σελ. 479-81, έγγραφο με ημερομηνία 31 Μαΐου 1589, συμφωνία που μεταβλήθηκε κάπως από το εμπορικό σύμφωνο τού Ερρίκου Δ’ με τον Φίλιππο Γ’ και τούς αρχιδούκες Άλμπρεχτ και Ισαβέλλα το 1604 [στο ίδιο, V-2, αριθ. xii, σελ. 42].

[←5]: Dumont, V-2, αριθ. xvii, σελ. 53-54, έγγραφο με ημερομηνία 25 Απριλίου 1605.

Dumont, V-2, αριθ. cxxiv, σελ. 205-14, έγγραφο με ημερομηνία

«το έτος 1021 μετά την εμφάνιση τού Προφήτη, που ξεκινά τον Ιούλιο τού έτους 1612 τού Κυρίου ημών Ιησού Χριστού».

(l’an d’après la manifestation du Prophète 1021, qui est au commencement de Juillet de l’année de notre Seigneur Jésus Christ 1612.)

[←7]: Πρβλ. Kenneth M. Setton, The Papacy and the Levant (1204-1571), 4 τόμοι, Φιλαδέλφεια, American Philosophical Society, 1976-1984, III, 400-1.

[←8]: Πρβλ. K M. Setton, «Lutheranism and the Turkish Peril», Balkan Studies, III (Θεσσαλονίκη, 1962), 131-68 και Carl Göllner, «Die Türkenfrage im Spannungsfeld der Reformation», Südost-Forschungen, XXXIV (1975), 61-78.

[←9]: Για την κατασκευή διαφόρων μορφών πυροβολικού, ελαφρού και βαρέος, την παραγωγή πυρομαχικών και την τακτική χρήση κανονιών στο πεδίο τής μάχης και στους πολιορκητικούς πολέμους κατά τον 16^ο και 17^ο αιώνα, με ιδιαίτερη προσοχή στους Τουρκικούς Πολέμους (Türkenkriege), βλέπε Anton Dolleczek, Geschichte der österreichischen Artillerie von den frühesten Zeiten bis zur Gegenwart, Βιέννη, 1887, ανατυπ. Γκρατς, 1973, σελ. 78-288 και πρβλ. Dolleczek, Monographie der k.u.k. österr.-ung. blanken und Handfeuerwaffen, Kriegsmusik, Fahnen und Standarten seit der Errichtung des stehenden Heeres bis zur Gegenwart, Βιέννη, 1896, ανατυπ. Γκρατς, 1970, που δίνει κάποια προσοχή στον 17^ο, αλλά ασχολείται κυρίως με τον 18^ο και τον 19^ο αιώνα. Πιο σύγχρονοι και πιο ευανάγνωστοι είναι οι Charles Ffoulkes, The Gun-Founders of England, Καίμπριτζ. 1937 και A.R. Hall, Ballistics in the Seventeenth Century, Καίμπριτζ, 1952, o οποίος ασχολείται επίσης κυρίως με την Αγγλία, Frederic C. Lane, Venetian Ships and Shipbuilders of the Renaissance, Βαλτιμόρη, 1931 και πρβλ. Lane, Venice and History, Βαλτιμόρη, 1966, σελ. 3-24, 143 και εξής. Επίσης C.M. Cipolla, Guns and Sails in the Early Phase of European Expansion, 1400-1700, Λονδίνο, 1965. Καλά εφοδιασμένος με κανόνια, ο Cipolla σαλπάρει από τον Ατλαντικό και τη Μεσόγειο προς την Ινδία και την Κίνα σε ένα ενδιαφέρον μικρό βιβλίο.

[←10]: Carl Göllner (επιμ.), Turcica: Die europaische Türkendrucke des XVI. Jahrhunderts (Βουκουρέστι και Μπάντεν Μπάντεν, 1968), αριθ. 1895, σελ. 470 και πρβλ. Cal. State Papers, … Venice, IX (1897, ανατυπ. 1970), αριθ. 197, 209, σελ. 96, 101.

[←11]: Göllner, Turcica, II, αριθ. 1896, σελ. 471.

[←12]: Πρβλ. Ludwig von Pastor, Gesch. d. Päpste, 16 τόμοι σε 22, Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1926-33, IX (1927), 200 και στο ίδιο, σημείωση 9, Cal. State Papers, … Venice, IX (1897, ανατυπ. 1970), αριθ. 181, 187, 197, σελ. 78 και εξής, ενώ για τις εφημερίδες (Zeitungen), περιγραφές (Anzeigungen), «χρονικά», προπαγάνδα κλπ. τής εποχής βλέπε Karl Vocelka, Die politische Propaganda Kaiser Rudolfs II. (1576-1612), Βιέννη, Österreichische Akademie der Wissenschaften, 1981, ιδιαίτερα σελ. 219 και εξής. Για το ιστορικό υπόβαθρο σημειώστε J.V. Polišenský, «Bohemia, the Turk and the Christian Commonwealth (1462-1620)», Byzantinoslavica, XIV (Πράγα, 1953), 82-108, ιδιαίτερα σελ. 96 και εξής.

[←13]: Ο Göllner, Turcica, II, αριθ. 1897-2463, σελ. 471-729 έχει συλλέξει τις εφημερίδες (Zeitungen) κλπ., που εμφανίστηκαν από το 1593 μέχρι το 1600. Δημοσιεύτηκαν στα λατινικά, γερμανικά, τσεχικά, ιταλικά, ολλανδικά, γαλλικά, αγγλικά. Για την τουρκική κατάληψη τού Σίσακ πρβλ. Cal. State Papers, … Venice, IX, αριθ. 228. σελ. 111. Η Politische Propaganda τού Vocelka καλύπτει ολόκληρη την περίοδο τής βασιλείας τού Ροδόλφου Β΄.

[←14]: G. K. Abbott, Under the Turk in Constantinople, Λονδίνο, 1920, σελ. 281.

[←15]: Πρβλ. Cal. State Papers, … Venice, IX (1897, ανατυπ. 1970), αριθ. 159, 164-65, 176-77, 180, 187, 189, 190-91, 197-98, 211, 213, σελ. 70 και εξής.

[←16]: Cal. State Papers, … Venice, IX, αριθ. 190, σελ. 83-84.

[←17]

Πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, XI (1927), 202-4, 210 και Peter Βarti, «Marciare verso Costantinopoli: ‘Zur Türkenpolitik Klemens’ VIII.», Saeculum, XX (1960), 47-49, που επαναλαμβάνεται με διορθώσεις στη μονογραφία τού Βartl, Der Westbalkan zwischen spanischer Monarchie und osmanischem Reich: Zur Türkenproblematik vom 16. zum 17. Jahrhundert, Βισμπάντεν, 1974, σελ. 47-50. Σύμφωνα με τον παπικό νούντσιο στη Βενετία, ο Κομούλοβιτς είχε ράψει τις επιστολές και τις οδηγίες του σε μαξιλάρι, το οποίο άφησε κατά λάθος εκεί, όταν έφυγε από την πόλη. Όταν ανακαλύφθηκαν, παραδόθηκαν στη Σινιορία. Όσο ήταν στη Βενετία, ο Κομούλοβιτς διέμενε μαζί με τον γνωστό Αλβανό Τομμάζο Πελέσσα, που λέγεται ότι είχε ισχυριστεί ότι ο Κομούλοβιτς ήταν εφοδιασμένος με πλαστές επιστολές και σφραγίδες [στο ίδιο, σελ. 47, 119], γεγονός η σημασία τού οποίου παραμένει ασαφής.

Για την πρώιμη ιστορία των Ζαπορόζτσυ Κοζάκων ή Κοζάκων τού Δνείπερου [σε διάκριση από τούς Κοζάκους τού Ντον] σημειώστε W. E. D. Allen, The Ukraine: A History, Καίμπριτζ, 1940, σελ. 72-79, 120-23, Gunter Stökl, Die Entstehung des Kosakentums, Μόναχο, 1953, σελ. 157 και εξής (Veröffentlichungen des Osteuropa-Instituts, Μόναχο, ΙΙΙ) και C. M. Kortepeter, Ottoman Imperialism During the Reformation: Europe and The Caucasus, Nέα Υόρκη και Λονδίνο, 1972, σελ. 16, 32-33 και αλλού.

[←18]: Göllner, Turcica, II (1968), αριθ. 1948, 2003, 2075, σελ. 494, 519, 554-55. Σήμερα, καθώς εισέρχεται κανείς στην πόλη τού Γκυόρ, από την Πάπα, συναντά πρώτα τεράστιο συγκρότημα κατοικιών και στη συνέχεια βρίσκει λίγα ή καθόλου ίχνη των Τούρκων, εκτός από το λεγόμενο τουρκικό σπίτι και τον χώρο μιας υποτιθέμενης τουρκικής βρύσης ή συντριβανιού.

[←19]: Πρβλ. Göllner, Turcica, II, αριθ. 1967, 2002, 2010, 2012, σελ. 504, 519, 522, 523.

[←20]: Ως συνήθως ο Ενετός βαΐλος στην Ισταμπούλ κρατούσε τη Σινιορία καλά ενημερωμένη, για το οποίο σημειώστε Cal. State Papers …. Venice, IX, αριθ. 317, 319, σελ. 147 και εξής, όπου «Μπογδανία» σημαίνει Μολδαβία, και βλέπε γενικά Walter Leitsch , «Rudolf II und Sudosteuropa, 1593-1606», East European Quarterly , VI-3 (1972), 301-20, ιδιαίτερα 307 και εξής.

[←21]: Göllner, Turcica, II, αριθ. 2076, 2082-84, 2001-02, 2096-98, 2106, 2111, 2114-15 και αλλού, σελ. 555 και εξής. Για τη σταδιοδρομία τού Καρλ φον Μάνσφελντ σημειώστε Algemeine Deutsche Biographie, XX (1884, ανατυπ. 1970), 234-35.

[←22]: Πρβλ. K. M. Setton. The Papacy and the Levant, 1204-1571, ΙΙΙ, 472, σημείωση 470 και πρβλ. Τόμο IV, σελ. 697a.

[←23]: J.W. Zinkeisen, (1803-1863), Geschichte des osmanischen Reiches in Europa, 7 τόμοι, Γκότα, 1857-63, ΙΙΙ, 585-602, N. Jorga, Gesch. d. osmanischen Reiches, 5 τόμοι, Γκότα, 1908-13, ΙΙΙ, 295-315, Pastor, Gesch. d. Päpste, XI (1927), 108-214 και Hist. Popes, XXΙΙΙ, 265-88, P. Barti, «Marciare verso Costantinopoli», Saeculum, XX (1069), 55, C.M. Kortepeter, Ottoman Imperialism during the Reformation, σελ. 136-47.

[←24]: Thomas M. Barker, Double Eagle and Crescent: Vienna’s Second Turkish Siege and its Historical Setting, Ώλμπανυ, N.Y., 1967, σελ. 356-60 και βλέπε πιο κάτω, αρχή Κεφ. 9, επίσης Κεφ. 9, περιοχή σημ. 6-7 και Κεφ. 12, περιοχή σημ. 1-3.

[←25]: Göllner, Turcica, II, αριθ. 2221, 2234, 2238, 2240, σελ. 621, 627, 628, 629-30 και αλλού.

[←26]: Setton, IV, 585.

[←27]: Göllner, Turcica, II, αριθ. 2221a, 2227, 2242, 2307, σελ. 621-22, 624, 630-31, 662 και για τη μάχη τού Μεζοκέρεστες σημειώστε Calendar of State Papers…. Venice, IX, αριθ. 524, σελ. 247-48, αναφορά τού Μάρκο Βενιέρ, Ενετού βαΐλου στην Ισταμπούλ, προς τον δόγη και τη Γερουσία, με ημερομηνία 24 Δεκεμβρίου 1596.

[←28]

Paolo Paruta, «Relatione di Roma». στο Eugenio Alberi (επιμ.), Le Relazioni degli ambasciatori veneti al Senato durante il secolo decimosesto , X (σειρά II, τόμος IV, Φλωρεντία, 1857), 359, 365-66, 424-25:

«Και … ο αυτοκράτορας αγαπούσε την αδράνεια και την ησυχία πολύ περισσότερο απ’ όσο υποστήριζαν πολλοί ότι επέτρεπε ο βαθμός αξιοπρέπειας και η ποιότητα εκείνης τής εποχής» [σελ. 424].

(…e l’imperatore sia amatore dell’ozio e della quiete troppo più di ciò che a chi sostiene quel grado di dignità e alla qualità di questi tempi saria conveniente)

Για τον Paolo Paruta σημειώστε Paolo Preto, Venecia e i Turchi, Φλωρεντία, 1975, σελ. 302-13.

[←29]: Dolfin, «Relazione di Roma», σελ. 431, 434, 435, 436-37.

[←30]: Πρβλ. Göllner, Turcica, II, αριθ. 2322, σελ. 668. To 1597 oι χριστιανοί πήραν επίσης το κάστρο τού Τότις (Τετ) στην Ουγγαρία [στο ίδιο, II, αριθ. 2317-18, σελ. 666].

[←31]: Πρβλ. Göllner, Turcica, II, αριθ. 2340-41, 2346, 2349, 2351-54, 2358, 2361, 2365, 2368-74, σελ. 676 και εξής και αλλού.

[←32]: Πρβλ. Setton, ΙΙΙ, 459.

[←33]: Giovanni Dolfin , «Relazione di Roma (1598)», στο Alberi , Le Relationi degli ambasciatori veneti , X (σειρά II, τόμος IV, 1857), 453-54.

[←34]: Paruta, Relazione di Roma», στο ίδιο, σελ. 406.

[←35]: Πρβλ. το ενδιαφέρον άρθρο τού Andrei Pippidi, «Résurrection de Byzance ou unité politique roumaine? L’ Option de Michel le Brave», στο Hommes et idées du Sud Est européen à l’αube de l’âge moderne, Βουκουρέστι, 1980, σελ. 53-65. Ο Μιχάηλ ο Γενναίος έτυχε μεγάλης προσοχής από τις εφημερίδες (Zeitungen) τής εποχής.

[←36]: Η Τέμεσβαρ (Τιμισοάρα) καταλήφθηκε από τούς Τούρκους το 1552 [Setton, IV, 584]. Κράτησαν την πόλη μέχρι το 1716, όταν την ανέκτησε ο Ευγένιος τής Σαβοΐας.

[←37]: Pastor, Gesch. d. Päpste, XI (1927), 221-22. Peter Barti, «Marciare verso Costantinopoli», Saeculum, XX, 50 και Der Westbalkan zwischen spanischer Monarchie und osmanischem Reich (1974), σελ. 51.

[←38]: Cal. State Papers … Venice, X (1900, ανατυπ. 1970), αριθ. 173, 178, σελ. 125, 127.

[←39]: Για την ουγγρική κοινωνία, πολιτική και θρησκεία στις αρχές τού 17^ου αιώνα βλέπε γενικά Kálmán Benda, «Absolutismus und ständischer Widerstand in Ungarn am Anfang des 17. Jahrhunderts», Südost-Forschungen, XXXΙΙΙ (1974), 85-124.

[←40]: Archivio di stato di Venezia (ASV), Senato Mar, Reg. 69 (1609-1610), φύλλο 15 (37), έγγραφο με ημερομηνία 11 Οκτωβρίου 1609.

[←41]: Λίγοι τέτοιοι διορισμοί μπορούσαν να γίνουν κατά τη διάρκεια τού τουρκο-ενετικού πολέμου για την κατοχή τού νησιού τής Κρήτης (1645-1669), αλλά το 1668 κάποιος Τζιάκομο Τάρσια, «νεαρός τής γλώσσας» (giovene di lingua), πήγε στη Λάρισα από την Ισταμπούλ, για να υπηρετήσει τον Ενετό πρεσβευτή Αλβίζε ντα Μολίν, όταν ο τελευταίος προσπαθούσε να διαπραγματευτεί κάποιου είδους ειρήνη με τούς Τούρκους στη Λάρισα, όπου ο σουλτάνος Μεχμέτ Δ’ είχε πάει για κυνήγι [Diario della Speditione dell’ill. et ecc. Signor Alvise da Molin … alla Porta, MS. Marc. It. VII, 1608 (7514), σελ. 47]. Όταν έγινε ειρήνη (το 1669), η Γερουσία έπρεπε να φροντίσει πάλι για την «αναγκαία πρόβλεψη για νεαρούς τής γλώσσας» (la necessaria provisione de’ giovini di lingua) στην Ισταμπούλ [ASV, Delib. Costantinopoli, Reg. 32, φύλλο 109 (200), έγγραφο με ημερομηνία 27 Δεκεμβρίου 1670].

[←42]: Cal. State Papers, … Venice, X (1900, ανατυπ. 1970), αριθ. 350, σελ. 226, έγγραφο με ημερομηνία 14 Μαρτίου 1605.

[←43]: Ludwig von Pastor, Geschichte der Päpste, XII (Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1927), 82-93 και εξής. Caetano Cozzi, Il Doge Nicolò Contarini: Ricerche sul patriziato Veneziano agli inisi del Seicento, Βενετία, Ρώμη, 1958, σελ. 93 και εξής. William J. Bouwsma, Venice and the Defense of Republican Liberty: Renaissance Values in the Age of the Counter Reformation, Μπέρκλεϋ και Λος Άντζελες, 1968, σελ. 339 και εξής. Στη Βiblioteca Nazionale Marciana, MS. It. VII, 1689 (7757) υπάρχει βαρύς τόμος 370 φύλλων, που περιέχει σωρεία εγγράφων από τα έτη 1602-3 έως 1617, σχετικών με το υπόβαθρο και τις συνέπειες τής απαγόρευσης που επέβαλε ο Παύλος Ε’ στη Βενετία (στις 17 Απριλίου 1606) και όπου τα πιο σημαντικά κείμενα προέρχονται από τα έτη 1605-7.

[←44]: J. Dumont, Corps universel diplomatique, V-2, αριθ. xliv, σελ. 68, «γραμμένο στη Βιέννη στις 15 Απριλίου, το έτος 1606 τής ανθρώπινης σωτηρίας» (actum Viennae 25 die Aprilis, anno salutis humanae 1606).

[←45]: Dumont, Corps universel diplomatique, V-2, αριθ. xliv, σελ. 68-72, «πραγματοποιήθηκε και ολοκληρώθηκε στις 23 Ιουνίου 1606 στη Βιέννη τής Αυστρίας» (acta et conclusa sunt haec Viennae Austriae 23 die mensis Iunii anno 1606) και βλέπε γενικά Jos. Von Hammer-Purgstall, Gesch. des osmanischen Reiches, IV (1820, ανατυπ. 1963), 265-303, μεταφρ. J. J. Hellert, VΙΙ (1837), 323-76 και VΙΙΙ (1837), 1-108, o οποίος ασχολείται πολύ λεπτομερώς με τα έτη 1506-1606 από την τουρκική οπτική γωνία], J.W. Zinkeisen, Gesch. d. osmanischen Reiches, III (1855), 604-17, N. Jorga, Gesch. d. osmanischen Reiches, III (1910), 319-43, με έμφαση στους Τούρκους και τούς Ρουμάνους], Pastor, Gesch. d. Päpste, XI (1027), 215-20 και Hist. Popes, XXΙΙΙ, 289-310, G. M. Kortepeter, Ottoman Imperialism during the Reformation (1972), σελ. 148-210, P Barti, Der Westbalkan swischen spanischer Monarchie und osmanischem Reich (1974), που ενδιαφέρεται μόνο για τα χρόνια λίγο πριν και μετά το 1600, J.V. Polišenský, The Thirty Years’ War, μεταφρ. από τα τσεχικά Robert Evans, Μπέρκλεϋ και Λος Άντζελες, 1971, σελ. 66-74. Αν και χωρίς άμεσες αναφορές στις πηγές, το βιβλίο τού Polišenský είναι πολύ χρήσιμο. Ως ένας από τούς πρώτους επιμελητές των Documenta bohemica Bellum Tricennale illustrantia (1971 και εξής), o Polišenský ήταν εξίσου καλά εξοικειωμένος με τις αρχειακές πηγές και με τη δευτερογενή βιβλιογραφία. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι, ως Τσέχος, ο Polišenský θέτει ίσως υπερβολική έμφαση στη Βοημία (στο Ζίλιν καθώς και στην Πράγα) μετά τα κρίσιμα χρόνια 1618-1620.

[←46]: Dumont, Corps universel diplomatique, V-2, αριθ. xlviii, σελ. 78-80, «αποφασίστηκε στο κάστρο στους ποταμούς Δούναβη και Ζίτβα [Ζιτβατόροκ], τη μέρα τής γιορτής τού Αγίου Μαρτίνου τού έτους 1606» (datum in castris infra Danubium et Fluvium Situa positis, in festo S. Martini. A.D. MDCVI) και πρβλ. Von Hammer-Purgstall, Gesch. des osmanischen Reiches, V (1829, ανατυπ. 1063), 303-96, μεταφρ. J.J. Hellert, VΙΙΙ (1837), 108-111 και Setton, The Papacy and the Levant, IV (1984), 1097-98, με παραπομπές.

[←47]: Πρβλ. Dumont, V-2, αριθ. lxxxiv, σελ. 126-35.

[←48]: Οι συγκρούσεις στο Ντόναουβορτ οδήγησαν σε σειρά από γεγονότα, που παρήγαγαν σύντομα την Ευαγγελική Ένωση των Προτεσταντών και, από αντίδραση, την Καθολική Ένωση των ηγεμονικών υποστηρικτών τής Εκκλησίας τής Ρώμης. Ο Καπουτσίνος πατέρας Λορέντσο ντα Μπρίντιζι, αφού δέχτηκε επίθεση με δηλητηριώδεις προσβολές από τούς Λουθηρανούς τού Ντόναουβορτ (την άνοιξη τού 1606), εξαπέλυσε εναντίον τους την εκστρατεία, η οποία σύντομα προκάλεσε την παρέμβαση τού Ροδόλφου Β΄ και τού Μαξιμιλιανού τής Βαυαρίας, με αποτέλεσμα την κυριαρχία των Καθολικών στο Ντόναουβορτ, για το οποίο βλέπε Arturo da Carmignano, «La Part de S. Laurent de Brindes dans le ban de Donauwörth (1607)» , Revue d’histoire ecclesiastique, LVΙΙΙ-2 (1963), 460-86 και πρβλ. Geoffrey Parker et al., The Thirty Years’ War, Λονδίνο και Βοστώνη, 1984, σελ. 22-24.

[←49]: Dumont, Corps universel diplomatique, V-2. αριθ. lviii, lxi, lxii, lxiv, σελ. 91-95.

[←50]: Dumont, V-2, αριθ. lxv, σελ. 95-97.

[←51]: Dumont, Corps universel diplomatique, V-2, αριθ. xc, σελ. 143-44.

[←52]

Στο ίδιο, V-2, αριθ. lxxvi, σελ. 115-16:

«…ώστε μεταξύ όλων … τόσο εκείνων που κοινωνούν με ένα, όσο και εκείνων με δύο είδη, σε αυτή και τις μελλοντικές περιόδους να διατηρείται ειρήνη και φιλία, για τη βελτίωση αυτού τού βασίλειου (Βοημία) και τα δύο μέρη να ασκούν ελεύθερα και χωρίς κανένα εμπόδιο τη θρησκεία τους, όπως μπορούν να ελπίζουν ότι θα λάβουν την αιώνια σωτηρία».

(…ut inter omnes … tam sub una quam sub utraque specie communicantes, his et futuris temporibus, pax et amicitia pro amplificando Regno isto (Bohemiae) conservetur, utraque pars religionem suam, unde salutem aeternam consequi sese posse sperent, libere et absque nullo impedimento exerceant.)

[←53]: Για το ενδιαφέρον τού Ροδόλφου για την αλχημεία και τις άλλες «απόκρυφες τέχνες» βλέπε R. J. W. Evans, Rudolf II and his World: a Study in Intellectual History, Οξφόρδη, 1973, σελ. 196 και εξής.

[←54]: Για τούς συμβούλους τού αυτοκράτορα (και τα προβλήματά του) πρβλ. Evans, Rudolf II (1973), σελ. 63-74.

[←55]: Dumont, V-2, αριθ. xci, σελ. 144-47 και για τις ανταγωνιστικές διεκδικήσεις των Γιούλιτς, Κλέβες και Μπεργκ βλέπε στο ίδιο, αριθ. lxxxi-lxxxiv, σελ. 121-35. Με συνθήκη τής 11^ης Φεβρουαρίου 1610 ο Ερρίκος Δ’ τής Γαλλίας ενώθηκε με τούς Προτεστάντες Φρήντριχ Ε’ τού Παλατινάτου και Γιόχαν Σίγκισμουντ τού Βρανδεμβούργου, για να κρατήσει τα διεκδικούμενα δουκάτα και την κομητεία τού Λα Μαρκ «στους πλησιέστερους κληρονόμους» (aux plus proches héritiers) [στο ίδιο, αριθ. lxxxv, σελ. 135-37 και πρβλ. αριθ. lxxxiv-vii, cclii, cccxxx].

[←56]: Για το κείμενο τής συνθήκης τού Σάντεν, «που έγινε και συνήφθη στο Σάντεν στις 12 Νοεμβρίου 1614» (fait et conclu à Santen le 12 Novembre 1614), βλέπε Dumont, V-2, αριθ. cxlii, σελ. 250-61. Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. cxliii και σημειώστε Geoffrey Parker et al., The Thirty Years’ War, Λονδίνο και Βοστώνη, 1084, σελ. 26-31, 35-37.

[←57]: Dumont, Corps universel diplomatique, V-2, αριθ. xc, σελ. 143-44.

[←58]: Dumont, Corps universel diplomatique, V-2, αριθ. xcvii, cii-ciii, σελ 160, 166-68. Ο Ματτίας υποσχέθηκε να διατηρήσει όλα τα δικαιώματα, τις ελευθερίες και τα προνόμια, που είχαν χορηγηθεί στους Βοημούς κατά το παρελθόν.

[←59]: Dumont, V-2, αριθ. cxxii, σελ. 198-203, ιδιαίτερα σελ. 199a.

[←60]: Dumont, Corps universel diplomatique, V-2, αριθ. lxχιχ, σελ. 118-19.

[←61]: Dumont, V-2, αριθ. cxxiv, σελ. 205-1-1, ιδιαίτερα σελ. 207.

[←62]: Dumont, V-2, αριθ. cxlvii, σελ. 264-66 και σημειώστε αριθ. clxxv. Για τα θρησκευτικά και ιδιαίτερα τα οικονομικά προβλήματα, που αντιμετώπιζαν και οι Βοημοί και οι Μοραβοί κατά τη διάρκεια των δύο πρώτων δεκαετιών τού 17^ου αιώνα σημειώστε Polišenský, The Thirty Years’ War, σελ. 75-86 και εξής.

[←63]

Dumont, V-2, αριθ. clxv-clxviii, σελ. 298-302, έγγραφα με ημερομηνία 6 και 15 Ιουνίου 1617:

«…υπερισχύει η αρσενική γενεαλογική γραμμή αυτού τού βασιλιά [Φιλίππου Γ’] από τη θηλυκή πατρογονική γραμμή τού προαναφερθέντα αρχιδούκα Φερδινάνδου».

(… dicta Regis Catholici linea masculina praeferatur foemineae lineae paternae stirpis memorati Archi-Ducis Ferdinandi.)

[←64]: Dumont, V-2, αριθ. clxix-clxx, σελ. 302-5 και για τον ονομάζομενο «Πόλεμο των Ούσκοκ» σημειώστε Parker et. al., The Thirty Years’ War (1984), σελ. 40-42, 248, σημείωση 5. Για τούς ίδιους τούς Ούσκοκ πρβλ. Setton, II, 297 και ιδιαίτερα IV, 608, 843-44 και αλλού. Τον ανταγωνισμό μεταξύ Φερδινάνδου και Βενετίας προκαλούσαν επίσης οι αντίπαλες διεκδικήσεις τους επί τού φρουρίου Gradisca d’ Isonzo στη Γκορίτσια, το οποίο ο Φερδινάνδος θεωρούσε κληρονομική κτήση, για το οποίο σημειώστε Heinrich Kretschmayr, Geschichte von Venedig, 3 τόμοι, 1905-34, ανατυπ. Άαλεν, 1964, III, 281-83 και ιδιαίτερα Cozzi, Il Doge Nicolò Contarini (1958), σελ. 149 και εξής.

[←65]: Anton Gindely, Geschichte des Dreissigjährigen Krieges, 4 τόμοι, Πράγα, 1869-1880, Ι, 165-73. Με κάποιο δισταγμό ο Φερδινάνδος αποδέχτηκε την Επιστολή μεγαλειότητας τού Ροδόλφου.

[←66]

Charveriat, Histoire de la guerre de trente ans, 2 τόμοι, Παρίσι, 1878, I, 89-99. Gindely, Geschichte des Dreissigjährigen Krieges, I, 269-99. Για τούς κόμητες φον Τουρν βλέπε Gindely, I, 88 και εξής.

Για τον Τριακονταετή Πόλεμο, ιδιαίτερα καθώς επιδρούσε στη Βοημία, βλέπε τα Docuumenta bohemica Bellum Tricennalle illustrantia, επιμ. Josef Polišenský, Josef Koci, Gabriela Čechova, Josef Janáček, Miroslav Toegel και άλλοι, 7 τόμοι, Πράγα, 1971-81. Έρευνα των σύγχρονων έργων για τον βοημικό πόλεμο (1618-1621) παρέχεται στο ίδιο, Ι, 54 και εξής. Ο Geoffrey Parker, The Thirty Years’ War, Λονδίνο και Βοστώνη, 1984 παρέχει καλή εισαγωγή για τα σημαντικότερα γεγονότα, προβλήματα και βιβλιογραφία των μεγάλων, καταστροφικών συγκρούσεων, που διέλυσαν τη Γερμανία σε κομμάτια. Μεταξύ των αναρίθμητων γενικών ιστοριών (και μονογραφιών) για τον εν λόγω πόλεμο, βλέπε για τα γεγονότα που οδήγησαν στην Εκπαραθύρωση και για τα μετά από αυτήν στους Polišenský, The Thirty Years’ War, σελ. 98 και εξής και Georges Pagès, The Thirty Years’ War, Νέα Υόρκη, 1970, σελ. 45-54 και εξής. Tο έργο τού Herbert Langer, Hortus Bellicus-Der Dreissigjährigen Krieg, Λειψία, 1978, μεταφρ. C.S.V. Salt, The Thirty Years’ War, Πουλ, Ντόρσετ, 1980 είναι πλούσια εικονογραφημένο. Παρεμπιπτόντως, το βιβλίο τού Pagès, αν και μάλλον μικρό, είναι πλούσιο σε πραγματικά δεδομένα, που τηρούνται μαζί και τοποθετούνται στο ιστορικό τους πλαίσιο με συνολική χρονολογική αφήγηση.

Έχοντας συμφωνήσει στην ανανέωση τής συνθήκης τού Ζιτβατόροκ το 1615 (βλέπε παραπάνω) και έχοντας κάνει ειρήνη με την Περσία στα τέλη Αυγούστου 1618, οι Τούρκοι συνέχιζαν ειρηνικά με τούς γείτονές τους, γιατί είχαν αρκετά προβλήματα μέσα τη δική τους κυβέρνηση, για το οποίο βλέπε γενικά Reinhard Rudolf Heinisch , «Ηabsburg , die Pforte und der Böhmische Aufstand (1618-1620)». Südost Forschungen , XXXΙΙΙ (1974), 125-65 και XXXIV (1975), 79-124. Παρεμπιπτόντως η τάφρος κάτω από το κάστρο τού Χράντσανυ (ή ό, τι έχει απομείνει από αυτό) έχει τώρα περίπου πενήντα μέτρα βάθος, αφού ο χρόνος και συντρίμμια έχουν επιχώσει την τάφρο σε σημαντικό βαθμό.

[←67]: Dumont, V-2, αριθ. clxxxv, σελ. 326, έγγραφο με ημερομηνία 31 Ιουλίου 1619, η λατινική μετάφραση και στο ίδιο, αριθ. cxciv, σελ. 338-46 το πλήρες γερμανικό κείμενο.

[←68]: Για το υπόβαθρο πρβλ. Dumont, V-2, αριθ. clxxxix, cxciii-cxciv, σελ. 331 και εξής.

[←69]

Για τις αυστριακές, τρανσυλβανικές, βοημικές και ουγγρικές σχέσεις με (και πρεσβείες προς) τούς Τούρκους κατά τις αρχές τού Τριακονταετούς Πολέμου βλέπε Reinhard Rudolf Heinisch , «Ηabsburg , die Pforte und der Böhmische Aufstand (1618-1620)». Südost Forschungen, XXXΙΙΙ (1974), 125-65 και XXXIV (1975), 79-124, o οποίος καλύπτει περισσότερο χρόνο και περιοχή από εκείνα που υποδεικνύει ο τίτλος του. Ο Heinisch έχει επίσης κάνει καλή χρήση υλικού, που υπάρχει στα αρχεία Haus-, Ηof- και Staatsarchiv στη Βιέννη.

Με παρόμοιο τρόπο και με έμφαση στον Γκάμπριελ Μπέτλεν (Μπέτλεν Γκάμπορ), o Helfried Valentinitsch έχει διερευνήσει τις εμπλοκές των κατοίκων τής Στυρίας και των Ούγγρων με την Οθωμανική αυτοκρατορία κατά τη διάρκεια τού μισού αιώνα ή περισσότερο τής αυστρο-τουρκικής ειρήνης, που διήρκεσε από τη συνθήκη τού Ζιτβατόροκ μέχρι τον πόλεμο τού 1663-1664 και τη μάχη τού Σανκτ Γκότταρντ [«Die Steiermark. Ungnrn und die Osmanen (1606-1662)». Zeitschrift des Historischen Vereines für Steiermark, LXV (1974), 93-128].

[←70]: Dumont , V-2 (1728), αριθ. cclxxxi, σελ. 487 και εξής, «πραγματοποιήθηκε στη Μονθόν στις 5 Μαρτίου 1626» (fait à Monçon le cinquième Mars 1626) και πρβλ. Heinrich Kretsehmayr, Geschichte von Venedig, 3 τόμοι, 1905-34, ανατυπ. Άαλεν, 1964, ΙΙΙ, 294-95.

[←71]

Ο Alfred van der Essen , «L’Alliance défensive hollando-vénitienne de 1610 et l’Espagne». στο Miscellanea historica in honorem Leonis von der Essen, 2 τόμοι, Βρυξέλλες και Παρίσι, 1947, II, 819-29 έχει (παρά τον τίτλο του) ανιχνεύσει τις σχέσεις Βενετίας και Ολλανδίας σε συνδυασμό με τη συμμαχία τού 1619 από την ημερομηνία αυτή μέχρι το 1643. Πρβλ. Kretschmayr, Venedig, ΙΙΙ. 290 και εξής 299-300.

Σχετικά με την οικονομική πρόοδο των Ηνωμένων Επαρχιών (στην εποχή τού «μερκαντιλισμού») κατά τον 16^ο αιώνα και την υψίστη σημασία τους κατά τον 17^ο και τις αρχές τού 18^ουαιώνα βλέπε τα άρθρα των Immanuel Wallerstein. Pierre Jeannin και Charles Carrière στο Maurice Aymard (επιμ.), Dutch capitalism and world capitalism, Cambridge Univ. Press, Καίμπριτζ, 1982, σελ. 93-196 και σημειώστε το ενδιαφέρον μικρό βιβλίο τού Peter Burke, Venice and Amsterdam: a study of seventeenth century Elites, Λονδίνο, 1974, που σημειώνει αντιθέσεις και συγκρίσεις μεταξύ τής σχεδόν Καθολικής Βενετίας και τού σχεδόν Καλβινιστικού Άμστερνταμ, με ιδιαίτερη εξέταση των αστικών «ελίτ» σε κάθε περίπτωση, οι οποίες είχαν την τάση σταδιακά να μετατρέπονται από εμπόρους (επιχειρηματίες) σε εισοδηματίες (γαιοκτήμονες αριστοκράτες).

[←72]: Η εκλογική διομολόγηση (Wahlkapitulation) τού Φερδινάνδου Β΄, προσδιορίζοντας τούς όρους υπό τούς οποίους εκλέχτηκε αυτοκράτορας τής Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, παρέχεται στον Dumont, V-2, αριθ. cxcv, σελ. 349-54, έγγραφο με ημερομηνία 28 Αυγούστου 1619. Για τον ρόλο τού Γκάμπριελ Μπέτλεν (Μπέτλεν Γκάμπορ) στις αρχές τού Τριακονταετούς Πολέμου βλέπε Maja Depner, Das Fürstentum Siebenbürgen im Kampf gegen Habsburg: Untersuchungen über die Palitik Siebenbürgens während des Dreissigjährigen Krieges, Στουτγκάρδη, 1938, σελ. 36 και εξής.

[←73]: Dumont, V-2, αριθ. cxcvi, σελ. 354-56, έγγραφο γραμμένο στο Μόναχο στις 8 Οκτωβρίου 1619.

[←74]: Dumont, V-2, αριθ. cxcvii, σελ. 356-58, «έγινε στο Πόζονυ [γερμ. Πρέσσμπουργκ] στις δημοτικές εκλογές στις 15 Ιανουαρίου 1620» (actum Posonii in comitiis publicis decimo quinto Ianuarii anno Christi millesimo sexcentesimo vigesimo). Πρβλ. Depner, Das Fürstentum Siebenbürgen im Kampf gegen Habsburg (1938), σελ. 49-54.

[←75]: Αν και πιασμένος ανάμεσα στους αυτοκρατορικούς και τούς Τούρκους, ο Γκάμπριελ Μπέτλεν, που πέθανε στις 15 Νοεμβρίου 1629 σε ηλικία σαρανταεννέα ετών, αποδείχθηκε επιτυχημένος και αποτελεσματικός ηγεμόνας τής Τρανσυλβανίας. Αγωνιζόμενος για τη δική του εξέλιξη καθώς και για εκείνη τού λαού του, ο Μπέτλεν γενικά και ίσως κατ’ ανάγκη έτεινε προς τούς Τούρκους. Εξαιρετική σκιαγράφηση τής σταδιοδρομίας του (και συμπαθητική εκτίμηση τού χαρακτήρα του) υπάρχει στο D. Angyal , «Gabriel Bethlen». Revue historique , CLVΙΙΙ (Mάιος-Ιούνιος 1928), 19-80 και βλέπε επίσης R.R. Heinisch , «Habsburg , die Pforte und der Böhmische Aufstand». Südost-Forschungen , XXXΙΙΙ, ιδιαίτερα σελ. 152-65 και XXXIV, 70 και εξής (αναφέρθηκε πιο πάνω).

[←76]: Dumont, V-2, αριθ. cxcviii, cc, σελ. 358-59.

[←77]: Dumont, V-2, αριθ. ccv, σελ. 369, «συνέβη στο Ουλμ 3 μέρες πριν από τις νέες καλένδες Ιουλίου τού έτους 1620» (geschehen Ulm den 3. Julii neuen Calend. anno 1620) και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. ccχvii, σελ. 391, έγγραφο με ημερομηνία 12 Απριλίου 1621. Επίσης C.V. Wedgwood, The Thirty Years’ War, Λονδίνο, 19-17, σελ. 111-12 και Dieter Albrecht, Die auswärtige Politik Maximilians von Bayern, 1618-1635, Γκέττινγκεν, 1962, σελ. 45-47 (Schriftenreihe der Historischen Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, VI).

[←78]: Hans Delbrück, Geschichte der Kriegskunst im Rahmen der politischen Geschichte, IV (Βερολίνο, 1920), 223-32. Όσον αφορά τη σύνθεση και τη χρηματοδότηση των αντιτιθέμενων δυνάμεων στο Λευκό Όρος πρβλ. Polišenský, The Thirty Years’ War, σελ. 124-32, ο οποίος πιστεύει ότι ο εμπορικός ανταγωνισμός μεταξύ Αγγλίας και Ολλανδίας ήταν ο κύριος λόγος για τον οποίο οι Κτηματίες τής Βοημίας δεν ήσαν σε θέση να δημιουργήσουν μεγάλο «αντι-Αψβούργο συνασπισμό», πράγμα που φαίνεται μάλλον αμφίβολο. Το «Λευκό Όρος» (Bilá Hora) βρίσκεται τέσσερα περίπου μίλια δυτικά από τον Πύργο τής Πυρίτιδας στο κέντρο τής παλιάς πόλης (Στάρε Μέστο) τής Πράγας. Δεν βρίσκεται νοτιοανατολικά τής πόλης, όπως αναφέρεται στο Columbia Lippincott Gazetteer [1962, σελ. 2087]. Το «Λευκό Όρος» βρίσκεται στο τέλος τής γραμμής τού τραμ στην Vělohorská ulice, όπου βρίσκει τώρα κανείς ξενώνα, το Velká Hospoda na Bile Hore. Η μάχη τού Λευκού Όρους απεικονίζεται σε μεγάλο πίνακα στον βόρειο τοίχο τής τραπεζαρίας τού ξενώνα. Το Λευκό «Όρος» δεν είναι ένα βουνό, ούτε καν λόφος. Είναι ομαλή πεδιάδα, κάπως ψηλότερα βέβαια από το επίπεδο τού εδάφους τής Παλιάς Πόλης.

[←79]: Dumont, V-2, αριθ. ccx-ccxi, σελ. 371-78 και πρβλ. Wedgwood, The Thirty Years’ War (1947). σελ. 123-35, που χρονολογεί την αυτοκρατορική απαγόρευση στις 29 Ιανουαρίου.

[←80]: Dumont, V-2, αριθ. ccviii, σελ. 370-71, «γράφτηκε στη βασιλική άνω πόλη τής Πράγας στις 13 Νοεμβρίου 1620» (actum in der königlichen Ηauptstadt Prag den 13. Tag Novembris, anno 1620).

[←81]

Dumont, V-2, αριθ. ccxxvii, σελ. 407-8, το κείμενο τής ανακωχής τού Νίκολσμπουργκ με ημερομηνία 26 Ιανουαρίου 1622, το οποίο ακολούθησε (ύστερα από άλλο ξέσπασμα εχθροπραξιών μεταξύ Φερδινάνδου και Μπέτλεν το 1623) η συνθήκη τής Βιέννης τής 8ης Μαΐου 1624 [στο ίδιο, αριθ. ccii, σελ. 444-46, ενώ ύστερα από νέα προσφυγή τού Μπέτλεν στα όπλα, ακολούθησε άλλη συνθήκη το 1626, για την οποία βλέπε παρακάτω, και πρβλ. Depner, Das Fürstentum Siebenbürgen (1938) σελ. 90-91, 102, 106 και εξής. Παρά το γεγονός ότι γενικά οι Τούρκοι δεν αποτελούσαν σοβαρό πρόβλημα για τούς Αψβούργους για μεγάλο χρονικό διάστημα μετά την ειρήνη τού Ζιτβατόροκ, η oθωμανική κυβέρνηση όντως βοήθησε τον Μπέτλεν με αξιόλογο αριθμό ιππέων και πεζών το 1623 [πρβλ. Polišenský, The Thirty Years’ War, σελ. 155-57], αλλά λίγα πράγματα προέκυψαν από αυτό.

Έρευνες τής oθωμανικής ιστορίας από τη συνθήκη τού Ζιτβατόροκ (1606) μέχρι την άνοδο στον θρόνο τού Μουράτ Δ’ (1623) υπάρχουν στους Von Hammer-Purgstall, Gesch. d. osman. Reiches, IV (1829, ανατυπ. 1963), 397-608, μεταφρ. Hellert, VΙΙΙ (1837), 112-376, Zinkeisen, Gesch. d. osman. Reiches, III (1855), 673-762, Jorga, Gesch. des osman. Reiches, III (1910), 339-57 και εξής. Τα παπικά συμφέροντα ήσαν ευρέα και o Pastor, Gesch. d. Päpste, XII (1927), 498-583 και Ηist. Popes, XXVI, 255-376 μάς έχει δώσει γενική περιγραφή των παπικών σχέσεων με τούς Αψβούργους κατά τη διάρκεια τής παπικής θητείας τού Παύλου Ε’ (1605-1621), περιλαμβανομένων των τελευταίων ετών τού Μακροχρονίου Πολέμου με τούς Τούρκους, τής προτεσταντικής εξέγερσης στη Βοημία και τού ξεσπάσματος τού Τριακονταετούς Πολέμου.

[←82]: Πρβλ. Gindely, Gesch. d. Dreissigjährigen Krieges, IV (1880), 353-79, Pastor, Gesch. d. Päpste, XΙΙΙ-1 (1928), 180-88 και Hist. Popes, XXVΙΙ, 237-47, Wedgwood, The Thirty Years’ War, σελ. 149-57. Για την Παλατινή Βιβλιοθήκη, τώρα στο Βατικανό, σημειώστε τούς καταλόγους χειρογράφων τού Ηenry Stevenson και τού αρχαιολόγου γιου του, τού Henry Stevenson, Jr. [Ρώμη, 1885 και εξής] και βλέπε πάνω απ’ όλα το εξαιρετικό έργο Bibliotheca Palatina: Katalog zur Ausstellung vom 8. Juli bis 2. November 1986, Heiliggeistkirche, Heidelberg, επιμ. Elmar Mittler et al, 2 τόμοι, Χαϊδελβέργη, 1986, II, 458 και εξής. H Παλατινή Βιβλιοθήκη περιλάμβανε επίσης τη βιβλιοθήκη τού Ούλριχ Φούγκερ, τού τραπεζίτη από το Άουγκσμπουργκ, που είχε ζήσει στη Χαϊδελβέργη είκοσι περίπου χρόνια [στο ίδιο, ΙΙ, 368 και εξής]. Ο εκτοπισμένος Φρήντριχ Ε’ τού Παλατινάτου ενδιαφερόταν πολύ για τη βιβλιοθήκη του, όπως φαίνεται από επιστολή του προς τούς Heldelberger από την εξορία του στην Ολλανδία στις 9/19 Νοεμβρίου 1621, προειδοποιώντας τους να φροντίζουν για την ασφάλειά της [στο ίδιο, ΙΙ, 460].

[←83]: Πρβλ. Mojmir Horyna, Luboš Lacinger, Vojtěch Láska, Mnichovo Hradiště, Πράγα, 1984.

[←84]: Dumont, V-2, αριθ. ccxxxvi-ccxxxvii, σελ. 418-20, έγγραφα γραμμένα στο Ρέγκενσμπουργκ στις 25-26 Φεβρουαρίου 1623. Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. ccxxvii-ccc, σελ. 538 και εξής και βλέπε Gindely, Gesch. d. Dreissigjährigen Krieges, IV (1880), 438-49 και Pastor, Gesch. d. Päpste, XIII-1 (1928), 189-202.

[←85]: Dumont, V-2, αριθ. ccxlvii, σελ. 438-40, έγγραφο με ημερομηνία 13/23 Ιουνίου 1623.