Σημειώσεις Κεφαλαίου 11

[←1]

ASV, Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 1120, πρακτικά τού πολεμικού συμβουλίου με ημερομηνία «31 Δεκεμβρίου 1687 νέου ημερολογίου» (1687, 31 Decembre s[til] n[ovo]) και πρβλ. Laborde, Athènes, II, 191-98 και Documents, σελ. 174-80.

[←2]

ASV, Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 1120, πρακτικά τού πολεμικού συμβουλίου χρονολογημένα στις 2 Ιανουαρίου 1688 (1687 με την ενετική χρονολόγηση), στο Πόρτο Λεόνε. Laborde, Athènes, II, 108-201 και Documents, σελ. 180-82.

[←3]

Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 1120, αναφορά με ημερομηνία 2 Φεβρουαρίου 1688 (1687 με τον ενετικό τρόπο). Laborde, Athènes, II, 202-4 και Documents, σελ. 182-85.

[←4]

Η μετσαρόλα (mezzarola, mezzaruola, mezarola κλπ.) ήταν μέτρο ποσότητας νερού, κρασιού και λαδιού στην Ιταλία, Σικελία και Σαρδηνία, που σήμαινε συνήθως περίπου 100 πίντες (pints) ή δύο κάδους (barili), για το οποίο βλέπε Ronald Edw. Zupko, Italian Weights anil Measures from the Middle Ages to the Nineteenth Century, Φιλαδέλφεια, American Philosophical Society, 1981, σελ. 146-47.

[←5]

Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 1120, πρακτικά τού πολεμικού συμβουλίου χρονολογημένα στις 12 Φεβρουαρίου 1688 (1687 με την ενετική χρονολόγηση), στο Πόρτο Λεόνε. Laborde, Athènes, II, 210-16 και Documents, σελ. 185-90.

Όπως σημείωνε ο Μοροζίνι στην αναφορά του στις 18 Μαρτίου (1688) προς τον δόγη και τη Γερουσία (παραπομπή στην οποία υπάρχει στην επόμενη σημείωση):

«Εξετάστηκαν τότε με σοβαρή βαρύτητα οι άλλες βασικές συνθήκες που δημιουργούσε το γεγονός ότι το εν λόγω φρούριο [η Ακρόπολη] απείχε έξι ή περισσότερα μίλια από το Πόρτο Λεόνε, πράγμα που δημιουργούσε την υποχρέωση παροχής επί ένα τουλάχιστον έτος εφοδίων ζωής και πολέμου, με απόσπασμα 300 Ιταλών πεζών στρατιωτών, πέρα από αξιωματικούς και άλλη μισθωμένη βοήθεια και υπηρέτες, έτσι ώστε να μη μεγαλώνει η αγωνία τού στρατού από τα τόσο αδύναμα σώματα των πολιτοφυλάκων και τα χαμηλά αποθέματα γαλέτας.

(Si meditorno poi con seria pesatezza le altre essentiali circostanze d’esser la fortezza predetta sei e più miglia dal Porto (Lion) discosta, che portava l’obligo di provederla per un anno almeno de munitione da viver e da guerra con 300 scielti fanti italiani oltre gl’offitiali et altri stipendiati e servent i, così che nel corpo tanto debole delle militie e nel scarso requisito del biscotto si sarian multiplicate maggiormente le angustie all’armata.

Όμως η έλλειψη νερού είχε τη φήμη πολύ σημαντικού ελαττώματος και ιδιαίτερης έκτακτης ανάγκης, που θα μπορούσε να προκύψει όταν χρειαζόταν να βοηθήσουν, παρά κάθε οχύρωση με έντονες αποβάσεις και με πιο απότομη σύγχυση στη βράση νέων συγκρούσεων και όταν όλες οι δυνάμεις είχαν πρόθεση για επίπονες επιχειρήσεις…».

Anco la mancanza dell’acqua fu riputata a rilevantissimo diffetto e di grande rimarco l’urgenza che poteva nasscere (nascere) di doverla soccorer ad onta d’ogni premunimento con sbarchi vigorosi e col più precipitoso sconcerto nel bollore dei nuovi conflitti e quando tutte le forze ad ardue imprese stessero intente…)

Δεκαοκτώ ή δεκαεννέα περίπου μήνες μετά την απόσυρση των Ενετών από την Αθήνα, ο αντίπαλος τού Μοροζίνι Τζιρολάμο Κορνέρ, τότε «ναυτικός γενικός επιστάτης με εξουσίες γενικού διοικητή στη στεριά» (proveditor general da mar con autorità di capitan general in terra), προήδρευσε σε συνεδρίαση τού πολεμικού συμβουλίου στον Ισθμό τής Κορίνθου (στις 26 ή 28 Οκτωβρίου 1689), στην οποία συζητήθηκε η κατάσταση τής Αθήνας. Τα τείχη τού φρουρίου (της Ακρόπολης) ήταν άθικτα με μικρή μόνο ζημιά που μπορούσε εύκολα να επισκευαστεί. Υπήρχαν τέσσερις πύλες με σιδερένιες σχάρες, μια από ξύλο, που δεν είχαν μπουλόνια και κάποιες από αυτές δεν είχαν μεντεσέδες. Από τις τρεις δεξαμενές, δύο ήσαν γεμάτες ερείπια. Η τρίτη είχε λίγο νερό, το οποίο είχε τοποθετηθεί σε αυτήν. Υπήρχαν εννέα πηγάδια στην πόλη, αλλά πρόσφατη διερευνητική μελέτη τής πόλης είχε αποκαλύψει ότι

«ο οικισμός έχει κατεδαφιστεί σχεδόν ολοκληρωτικά και υπάρχει μόνο ένα μέρος με πενήντα σπίτια, που μπορούν να στεγάσουν περίπου 500 ανθρώπους. Στην πόλη υπάρχει κάποιος αριθμός Αθηναίων από τη Λιβαδειά, άλλα πάντοτε έτοιμων να υποχωρήσουν για να σώσουν τη ζωή τους».

(l’habitato quasi tutto demolito, solo sussistervi in una parte da cinquanta case capaci d’alloggiarvi circa 500 huomini. Che nella città vi esistono qualche numero d’Atheniesi condotivi dall’Ivadia per procacciarsi il sostentamento pronti però di sempre ritirarsi)

Αν και εξετάστηκε η ανακατάληψη τής Αθήνας, αυτή συνεπαγόταν πάρα πολλά προβλήματα και η υποταγή τής Μονεμβασίας θα πρόσφερε μεγαλύτερη υπηρεσία στη Δημοκρατία. Οι κάτοικοι τής Αίγινας ήθελαν φρουρά 25-30 στρατιωτών για την προστασία τους και για να βοηθήσουν να διατηρηθεί η κατοχή τού νησιού. Ενώ το πολεμικό συμβούλιο τού Κορνέρ δεν ήθελε να ξαναπάρουν οι Τούρκοι την Αθήνα, κρίθηκε αναγκαίο να αναζητηθεί κάποιο άλλο μέσο πέρα από την κατάληψή της από τούς ίδιους τούς Ενετούς [ASV, Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 948, έγγραφο με ημερομηνία 26/28 Οκτωβρίου 1689].

Η Αθήνα φέρεται ότι παρέμεινε σχεδόν ακατοίκητη για τρία περίπου χρόνια μετά την αποχώρηση των Ενετών από την πόλη (στις 8 Απριλίου 1688), για το οποίο πρβλ. Paton, Medieval and Renaissance Visitors to Greek Lands (1951), σελ. 157, σημείωση 6 και αυτό παρά το γεγονός ότι ο σουλτάνος Σουλεϊμάν Β΄ είχε προφανώς συγχωρήσει τούς Αθηναίους για «οτιδήποτε είχαν κάνει» [Locatelli, II, 152-53].

[←6]

Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 1120, αναφορά γραμμένη «πάνω στη γαλέρα, στο Πόρτο Λεόνε, στις 18 Μαρτίου 1688 τού νέου ημερολόγιου» (di galera, porto Lion, 18 Marzo 1688, s[til] n[ovo]) και υπογραφόμενη από τον Μοροζίνι, με κακό κείμενο στον Laborde, Athènes, ΙΙ, 217-19 και Documents, σελ. 190-92.

[←7]

Πρβλ. το Handbook for Travellers in Greece, Λονδίνο, John Murray, 1854, σελ. 258.

[←8]

Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 1120, αναφορά γραμμένη «πάνω στη γαλέρα, στο Πόρτο Λεόνε, στις 19 Μαρτίου 1688 τού νέου ημερολόγιου» (di galera, porto Lion, 19 Marzo 1688, s[til] n[ovo]) και υπογραφόμενη από τον Μοροζίνι:

«…Με την αποχώρηση από την Αθήνα που πρέπει τώρα να ακολουθήσει, σκέφτηκα να πάρω μερικά από τα πιο ευγενή στολίδια της, τα οποία θα μπορούσαν να αυξήσουν σημαντικά τη μεγάλη λάμψη τής Κυρίαρχης [Βενετίας], και να έχω ακόμη την εμπειρία τής αφαίρεσης τής φιγούρας τού Δία [στην πραγματικότητα τού Ποσειδώνα] και των ανάγλυφων δύο πανέμορφων αλόγων από την προμετωπίδα τού ναού τής Αθηνάς, στην οποία βλέπει κανείς τα πιο αξιόλογα γλυπτά, αλλά μόλις κάποιος έβαλε το χέρι του στην επιφάνεια τού μεγάλου θριγκού για να αφαιρέσει [τα γλυπτά], έπεσαν όλα κάτω από αυτό το ασυνήθιστο ύψος και συντρίφτηκαν. Ήταν θαύμα που δεν συνέβη κανένα κακό στους εργάτες. Αποδίδεται η αιτία [της πτώσης] στο ότι η δομή είναι χωρίς κονίαμα και οι πέτρες έχουν ενωθεί η μια με την άλλη με ευφυές τέχνασμα, αλλά στη συνέχεια με την έκρηξη αποσυναρμολογήθηκαν όλες.	(… Nell’abandono che seguir deve al presente di Atene studiai levarvi alcuno de’suoi più nobili ornamenti, con cui s’havesse potuto accrescere il cospicuo lustro alla Dominante, e fattasi anco l’esperienza di staccar la figura d’un Giove (στην πραγματικότητα Ποσειδώνα) e li rissalti di due bellissimi cavalli dal frontispitio del Tempio di Minerva, in cui le sculture più riguardevoli s’osservano, apena si pose la mano a levar la superfitie del gran cornisone che tutto da quell’estraordinaria altezza precipitato a basso, fu miracolo non sia negl’operarii accaduto del male. Si ascrive la causa dall’esser la fabrica senza calcina e di pletre l’una all’altra con industrioso artifitio assieme connesse, ma poi dal conquasso della volata munitione tutte scatennate.
Η αδυναμία στησίματος ικριώματος εκεί και μεταφοράς μέχρι το φρούριο των καταρτιών των γαλερών και άλλων μέσων αφαίρεσης απομακρύνει κάθε ιδέα να προχωρήσουμε σε άλλες επικίνδυνες προσπάθειες, πολύ περισσότερο επειδή όλα τα υπόλοιπα είναι κατώτερα, με τίποτε ιδιαίτερα ενδιαφέρον και λείπουν τα άκρα που έχουν διαβρωθεί από τον χρόνο.	L’impossibilità di piantarvi armatura e di trasportare sopra il Castello arbori di galere ed altri istrumenti per far cavrie toglie l’addito ad altri perigliosi tentativi che io sospendo, tanto più che mancando ciò v’era di più singolare, tutto il resto è inferiore e mancante di qualche membro dal tempo corroso.
Έχω σκοπό να πάρω οπωσδήποτε μια λέαινα ωραιότατης δομής, αν και με ζημιές στο κεφάλι, η οποία όμως μπορεί κάλλιστα να επισκευαστεί με κομμάτι παρόμοιου μάρμαρου, που σκοπεύω να στείλω μαζί της…»	Ho destinato prender in ogni modo una leonessa di belissima struttura, benchè differtosa della testa, quale però si potrà perfettamente accomodare col pezzo di marmo simile che seco sarò per trasmettere…)

και πρβλ. Laborde, Athènes, II, 225-26 και Documents, σελ. 193. Για μελέτη των αρχαιοτήτων τής Αθήνας κατά τον ύστερο 17^ο αιώνα βλέπε Locateli, II, 24-34.

[←9]

Laborde, Athènes, II, 187-90 και Documents, σελ. 194-96.

[←10]

Η «έκθεση των θεραπόντων ιατρών» (copia di consulta de medici) υπάρχει στο Senato, Provv. da da terra e mar, Filza 1120, έγγραφο χωρίς ημερομηνία, με συνταγή για μισή ντουζίνα φάρμακα, επιβεβαιωμένη από τούς Λορέντσο Μπράγκα και Εμμανουέλε Σεπίλλι, επικεφαλής γιατρούς τού ενετικού στόλου.

[←11]

Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 1120, αναφορά γραμμένη «πάνω στη γαλέρα, στο Πόρτο Λεόνε, στις 15 Απριλίου 1688 τού νέου ημερολόγιου» (di galera, porto Lion, 15 Aprile 1688, s[til] n[ovo]) και υπογραφόμενη από τον Μοροζίνι. Για τις δυσκολίες τού Μοροζίνι με τούς Μυστριώτες σημειώστε Muazzo, Storia della guerra tra li Veneti e Turchi dal 1684 al 1696, στη Bibl. Nazionale Marciana, MS-It. VII, 172 (8187), φύλλα 51, 59-62 και πρβλ. J.M. Paton, The Venetians in Athens (1940), σελ. 32-36. Για την εγκατάλειψη τής Αθήνας από τον Μοροζίνι πρβλ. Locatelli, II, 48-53.

[←12]

Πρβλ. Laborde, Athènes, II, 119, 306-9 και Documents, σελ. 264-67, εγγραφή στο Ημερολόγιο (Dagbok) τής Anna Akerhjelm με ημερομηνία 19 Αυγούστου 1687 και βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο 10, σημείωση 2.

[←13]

Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 1120, αναφορά γραμμένη «πάνω στη γαλέρα, στο Πόρτο Λεόνε, στις 15 Απριλίου 1688 τού νέου ημερολόγιου» (di galera, porto Lion, 15 Aprile 1688, s[til] n[ovo]) και υπογραφόμενη από τον Μοροζίνι.

[←14]

Η γεμάτη γεγονότα θητεία τού Τζουστινιάν ως δόγη μνημονεύεται από μια πλάκα στο παρεκκλήσι στα αριστερά τού μεγάλου βωμού στην εκκλησία τού Σαν Φραντσέσκο ντέλλα Βίνια στη Βενετία. Λέγεται ότι είχε αναλάβει την ευθύνη τού κράτους σε δύσκολη περίοδο: «Έχοντας αναλάβει τη Δημοκρατία σε δύσκολη περίοδο, την άφησε αυξημένη με το Κάστρο Νόβο [Χέρτσεγκ Νόβι], τη Λευκάδα, την Πρέβεζα, τη Ναύπακτο, την Αθήνα και ολόκληρη την Πελοπόννησο» (Rempublicam difficili tempore acceptam, Castro Novo, Leucade, Nicopoli, Naupacto, Athenis totaque Peloponeso auctam reliquit). To ταφικό του μνημείο είναι πολύ ταπεινό, αντικατοπτρίζοντας ίσως την οικονομική αυστηρότητα τής Δημοκρατίας κατά τη διάρκεια τής δαπανηρής εκστρατείας τού Μοροζίνι. Για την εκλογή τού Μοροζίνι ως δόγη πρβλ. Locatelli, ΙΙ, 57, 61-65, Graziani, βιβλίο iv, σελ. 342-44 και Arrighi, (1749), βιβλίο iv, σελ. 350-52.

[←15]

Η επιστολή τής Σινιορίας που ενημέρωνε τον Μοροζίνι για την εκλογή του ως δόγη υπάρχει στη Βibl. Nazionale Marciana, MS. It. VII, 588 (9513), φύλλο 35, «o γαληνοτάτος άρχοντας Φραντσέσκο Μοροζίνι, γενικός διοικητής τής θάλασσας, εκλεγείς δόγης τής Βενετίας…» (al serenissimo Signore Francesco Morosini, eletto doge di Venezia, capitan generale da mar…), με ημερομηνία 3 Απριλίου 1688:

«…που ονομάζεται στο ανώτατο αξίωμα μετά την αιώνια ανάπαυση τού γαληνότατου Μαρκ’ Αντόνιο Τζουστινιάν, ηγεμόνα πάντοτε άξιας μνήμης, καλείται από εμάς γι΄ αυτές τις συνήθεις συμβουλές, επειδή σύμφωνα με τούς καθορισμένους νόμους ήταν ο προβλεπόμενος διάδοχος, γιατί συγκέντρωσε τούς 41 ψηφοφόρους με επίκληση τού ονόματος τού Αγίου Πνεύματος, πράγμα που αντικατοπτρίζει τη μοναδική αξία με την οποία στολίζει τη Γαληνότητά του η διακεκριμένη ανδρεία, με την οποία έχει προσφέρει στην πατρίδα πάρα πολλά σοβαρότατα πλεονεκτήματα σε πολλά αξιώματα, ιδιαίτερα στο ανώτατο αξίωμα τού γενικού διοικητή τής θάλασσας, στο οποίο βρίσκεται για τρίτη φορά με πραγματική ένδοξη υποστήριξη, αυτή τη μέρα, με ομόφωνη συγκατάθεση και με καθολική ανακούφιση και επευφημία, εκλέγεται από αυτή τη συγκέντρωση ηγεμόνας και επικεφαλής τής Δημοκρατίας μας»

(…chiamato dalla supremma dispositione agli eterni riposi il serenissimo Marc’Antonio Giustiniano, prencipe di sempre degna ricordanza, si sono da noi convocati li soliti consigli, perchè in confomità del prescritto dalle leggi li fosse destinato il sucessore, radunati però li 41 ellettori et invocato il nome dello Spirito Santo, riflettendo essi nel singolar merito ch’adorna la Serenità vostra dal valor insigne, della quale ha ritratto la patria moltissimi essentialissimi vantaggi in tante cariche, e particolarmente nella supremma di capitan generale da mare, che hora ella per la terza volta con vera laude sostiene, sono questo giorno d’unanimo consenso e con universale consolatione et applauso concorsi ad ellegerla in principe e capo della Republica nostra).

«Εμείς που ζούμε την ευχάριστη εμπειρία να σάς βλέπουμε να τοποθετείστε στη θέση και το αξίωμα που οφείλονταν απολύτως στις εξαιρετικές αρετές σας, είμαστε ικανοποιημένοι με τούς εαυτούς μας που το κάνουμε ιδιαιτέρως με τη Γαληνότητά σας, υπό την ευτυχή αιγίδα τής οποίας ελπίζουμε να δούμε όλο και περισσότερο ευημερούσες τις δημόσιες υποθέσεις. Είμαστε σίγουροι ότι θα είστε στην ευχάριστη θέση να συνεχίσετε στην κατεύθυνση αυτών των σοβαρών γεγονότων, όπως το θεωρούμε αναγκαίο, δεδομένου ότι δεν προβλέπεται με διαφορετικό τρόπο από εμάς. … ενώ εμείς θα επιμείνουμε σε ενέργειες και σε πιο προσεκτικές μελέτες, για να βοηθήσουμε με πιθανές ενισχύσεις, έτσι ώστε να έχετε τα μέσα πιο προσαρμοσμένα σε σημαντικές στρατιωτικές επιχειρήσεις και αντίστοιχα με την αξιοπρέπεια τού επικεφαλής τής Δημοκρατίας, ο οποίος πρέπει να διευθύνει. Ό,τι περισσότερο χρειάζεται να προστεθεί σε αυτή την περίπτωση, θα περιέχεται σε γνώση τού γραμματέα μας Τζουζέππε Τσουκάτο, τον οποίο στέλνουμε με το παρόν και με τον σκούφο τού δόγη, στον οποίο να δώσετε πίστη, όπως δίνουμε και οι ίδιοι. Τέλος προσευχόμαστε στη θεία του μεγαλειότητα να δίνει στη Γαληνότητά σας μακρά και ευτυχισμένη ζωή. Εκδόθηκε από το Παλάτι τού Δόγη στις 3 Απριλίου, 1688».

(Noi che sperrimentiamo vivo contento di vederla collocata nel posto e nella dignità ch’era ben dovuta alle sue eminenti virtù, se ne rallegriamo con noi medesimi, come lo facciamo grandemente con la Serenità vostra, sotto li di cui felici auspicii confidiamo di vedere sempre più prosperato le cose publiche. Siamo certi ch’ella si compiacerà di continuare alla diretione di coteste gravissime occorrenze, come lo troviamo necessario fin che venga da noi diversamente disposto…. mentre noi insisteremo nelle applicazioni e nelli studii più attenti per assisterlo con li possibili rinforzi, onde ella habbia li mezi più aggiustati all’importanti militari intraprese e corrispondenti alla dignità del capo della Republica, che deve dirigerle. Il di più che el occorre d’aggiungere a questo caso, si contenterà d’intenderlo dal segretario nostro Giuseppe Zuccato, che lo spediamo con le presenti e con la baretta ducalle, a cui presterà fede, come farebbe a noi medesimi. Fra tanto preghiamo Sua Divina Maestà che doni alla Serenità vostra lunga e felice vita. Data nel Palazzo Ducale li 3 Aprile 1688).

Κάπως διαφορετικό κείμενο αυτής τής επιστολής υπάρχει στο MS. Marc. It. VII, 657 (7481), φύλλα 152-153, όπου υπάρχουν επίσης οκτώ άλλα έγγραφα σχετικά με τον Μοροζίνι από το 1669 μέχρι τον θάνατό του το 1694 [φύλλα 148 και εξής].

[←16]

Storia della guerra tra li Veneti e Turchi, MS. Marc. It. VII, 172 (8187), φύλλο 62. Για τούς πολλούς πολιτικούς θεσμούς στη Δημοκρατία τής Βενετίας από τον δόγη (697-1797) μέχρι τα χαμηλότερα αξιώματα, σημειώστε τη χρήσιμη έρευνα στον Jean Georgelin, Venise au siècle des lumières, Παρίσι και Χάγη, 1978, σελ. 571-618.

[←17]

Για το οχυρό Καράμπαμπα των Τούρκων στην ηπειρωτική χώρα σημειώστε την επιστολή τής Anna Akerhjelm προς τον αδελφό της Samuel Mansson, γραμμένη πάνω στο πλοίο S. Johannes (στον πορθμό τού Νεγκροπόντε) στις 7 Αυγούστου 1688 [Laborde, Athènes, II, 286-87 και Documents, σελ. 244-45].

[←18]

Senato , Provv. da terra e da mar , Filza 1120, αναφορά γραμμένη «πάνω στη γαλέρα, στο Πόρτο Πόρο, στις 6 Μαϊου 1688 τού νέου ημερολόγιου» (di galera , porto Poro, 6 Maggio 1688, s[til] n[ovo]) και υπογραφόμενη από τον Μοροζίνι, που λέει ότι είχε προσπαθήσει να πετύχει τη μετάνοια τού Γκαλόππι με «πλούσια θέλγητρα»: «Όλα στα οποία συνέβαλα για να τον κάνω με την προτροπή άλλων να μετανοήσει για το βδελυρό σφάλμα και με ζωηρό δέλεαρ να τον απομακρύνω από τον κακό δρόμο, όλα κατέληξαν μάταια….» (per quanto s’habbi da me contribuito per farlo coll’altrui essortatione ravvedere dall’essecrando errore e con vivi allettamenti rimoverlo dal malvaggio passo, tutto è riuscito vano…). Για τον Γκαλόππι και τις οχυρώσεις τού Καράμπαμπα πρβλ. J. M. Paton, The Venetians in Athens (1940), σελ. 84-85.

[←19]

Senato, Provv. da terra e da mar, Filza 1120, αναφορά γραμμένη «πάνω στη γαλέρα, στο Πόρτο Πόρο, στις 19 Μαϊου 1688 τού νέου ημερολόγιου» (di galera, porto Poro, 19 Maggio 1688, s[til] n[ovo]) και υπογραφόμενη από τον Μοροζίνι.

[←20]

Ο Francesco Muazzo, Storia della guerra tra li Veneti e Turchi, MS. Marc. It. VII, 172 (8187), φύλλο 67 θέτει το σύνολο σε 16.600, «τον μεγαλύτερο στρατό που είχε η Δημοκρατία σε αυτόν τον πόλεμο» (esercito il maggiore avuto dalla Republica nella guerra presente), με 8.000 Γερμανούς, 4.000 Ιταλούς, 1.500 Σλάβους, 800 δραγώνους, 300 Μιλανέζους και 2.000 Ελβετούς. Δεν περιλαμβάνει όμως ούτε Φλωρεντινούς, ούτε Μαλτέζους, ενώ πάντοτε διστάζει κανείς να αποδεχθεί τούς αριθμούς στρατιωτών, όπως αυτοί παρέχονται από τούς ιστορικούς και τούς αλληλογράφους τού 17^ου αιώνα. Σύμφωνα όμως με τον Locatelli, II, 102,

«…τελικά έγινε ολόκληρη η απόβαση [στις 23 Ιουλίου 1688] και το στρατόπεδό μας αποτελούσαν δεκατρείς χιλιάδες εβδομήντα μαχητές (εκτός από το τάγμα των Μαλτέζων), 892 ιππείς και πάνω στα πλοία τού Βενιέρ [του Ενετού ναυτικού διοικητή] φρουρά στρατιωτών 1.605 ανδρών, που γινόταν πιο ισχυρή από τούς τυχοδιώκτες και πολλούς νησιώτες συναγωνιστές». Πρβλ. Arrighi, (1749), βιβλίο iv, σελ. 353.

(… finalmente fattosi intieramente lo sbarco, era il nostro campo composto di tredici mila settanta combattenti (oltre il battaglione de’ Maltesi), cavalli 892, e sopra le navi del Venier per guarnigione soldati 1605, e si rendeva più poderoso per li venturieri, e molti isolani concorsivi.)

[←21]

Επιστολή τής Anna Akerhjelm προς τον αδελφό της Samuel Mansson, γραμμένη στο Πόρτο Πόρο στις 20 Ιουνίου 1688, στον Laborde, Athènes, ΙΙ, 280-85 και Documents, σελ. 238-43 και βλέπε Damerini, Morosini (1929), σελ. 271-73, 275.

[←22]

Επιστολή τής Anna Akerhjelm (η οποία είχε επίσης αρρωστήσει από τότε που έφυγε από το Πόρτο Πόρο) προς τον αδελφό της Samuel, γραμμένη πάνω στο πλοίο S. Johannes στις 7 Αυγούστου 1688, στον Laborde, Athènes , II, 284-91 και Documents, σελ. 242-49. Πρβλ. τις ειδοποιήσεις (avvisi) στη Bibl. Nazionale Marciana , MS. It. VII, 588 (9513), φύλλα 13-15, 25-26, έγγραφα χρονολογημένα στο Νεγκροπόντε στις 7 και 10 Αυγούστου και σημειώστε στο ίδιο, φύλλα 29 και 11-12, ειδοποιήσεις (avvisi) στις 19 Σεπτεμβρίου και 8 Οκτωβρίου 1688, που δεν φαίνεται να βρίσκονται σε χρονολογική σειρά στο χειρόγραφο. Ο Locatelli, II, 93, 96 μάς πληροφορεί ότι υπήρχαν 6.000 Τούρκοι στρατιώτες στην οχυρωμένη πόλη τού Νεγκροπόντε και περίπου 6.600 στο οχυρό τού Καράμπαμπα στην ηπειρωτική χώρα.

[←23]

Bibl. Nazionale Marciana, MS. It. VII, 656 (7791), φύλλο 117, «αντίγραφο επιστολής γραμμένης από τον εξοχώτατο άρχοντα Αλεσσάντρο Σάντι Άντζελι, από το Νεγκροπόντε στις 23 Αυγούστου 1688» (copia di lettera scritta dall’illustrissimo Signor Allessandro Santi Angelli da Negroponte sotto li 23 Agosto 1688), που αποτελεί τη βάση ειδοποίησης (avvisο) επίσης με ημερομηνία Αυγούστου, η οποία υπάρχει στο MS. Marc. It. VII, 588 (9513), φύλλο 27:

«Έφτασε επιστολή από το στράτευμα, που γράφτηκε από κάποιον αποστολέα προς τον ευγενή Μπενζόν μέσω Ζακύνθου και προωθήθηκε από την Αγκώνα προς τη Βενετία στον επιφανή κύριο Μορέλλι, η οποία αναφέρει ότι στις 23 τού προαναφερθέντος μήνα οι δικοί μας κατέλαβαν όλους τούς λόφους και τις εξωτερικές ισχυρές θέσεις γύρω από την πόλη τού Νεγκροπόντε, και ότι ο σερασκέρης με 23 κανόνια και τέσσερις όλμους είχε φτιάξει καλά οχυρωμένη τάφρο με τα στρατεύματά του, αλλά ότι οι στρατηγοί τής μάχης Κορμπόν και Κένιγκσμαρκ με το ιππικό και το πεζικό τους επιτέθηκαν την προσδιορισμένη μέρα, οδηγήθηκαν σε σφοδρή μάχη με αυτούς μετά από πολλή αντίθεση αρκετών ωρών, στην οποία οι δικοί μας στρατηγοί και στρατιώτες στάθηκαν γενναία, ιδιαίτερα ο Κορμπόν, ο οποίος επέδειξε εξαίρετες πράξεις πραγματικού στρατιώτη, έχοντας ριψοκινδυνεύσει με τον σερασκέρη, τον οποίο τελικά έσπασε με τον θάνατο τού ίδιου τού γιου του υποχρεώνοντας τούς άλλους σε φυγή, αφήνοντας στα χέρια μας όλα αυτά τα κανόνια και τούς όλμους που βρέθηκαν στην τάφρο, οπότε, βλέποντας τη σύγκρουση και την καταστροφή των Τούρκων, ο πασάς και διοικητής τής πόλης βγήκε την ίδια στιγμή, επιτέθηκε σκληρά στη μάχη, στην οποία, ενώ για αρκετές ώρες δεν φαινόταν ποιο μέρος θα λυγίσει, τελικά με το θάρρος των δικών μας και των ηγετών, δηλαδή των ηγεμόνων Τουρέν και Μπράουνσβαϊκ και των στρατηγών τής μάχης Κορμπόν και Κένιγκσμαρκ, στην οποία πολλές φορές τα άλογα σκοτώθηκαν από κάτω τους, κάνοντας γνωστό με τα χέρια τους το μεγάλο τους θάρρος, ιδιαίτερα ο Κορμπόν, ο οποίος επιτέθηκε στον προαναφερθέντα πασά με πολλές βολές, από τις οποίες ο πασάς παρέμεινε χτυπημένος και τρομοκρατημένος από τόσο γενναίο στρατιώτη, καθώς και ο ευγενής Τζιρολάμο Γκαρτσόνι, που καταδιώκοντάς τους τρεπόμενους σε φυγή μέχρι έξω από τις προσεγγίσεις, δέχθηκε επίθεση από αριθμό αυτών των βαρβάρων, συνελήφθη και σκοτώθηκε, αφήνοντας για την πίστη την ψυχή στον Κύριο…» και πρβλ. στο ίδιο, φύλλο 29, όπου αναφέρεται επίσης ο θάνατος τού Γκαρτσόνι.

(Arriva lettera dell’armata scritta da un corrispondente al nobile huomo Benzon per via di Zante, spedita per Ancona a Venezia all’illustrissimo Signor Morelli, quale porta che li 23 sudetto li nostri s’abbino impadronito di tutti li colli e forti esteriori d’intorno la città di Negroponte, e che il saraschiero con 23 pezzi di cannone e 4 mortari avesse fatto trinciera con le sue truppe ben fortificato, ma che il generale di battaglia Corbon e Chinismargh con la loro cavallaria e fantaria l’abbino attaccato et fatta giornata, quali venuti a fiera battaglia tra loro doppo molto contrasto di diverse ore li nostri generali e soldati s’abbino portati valorosamente, massime il Corbon, quale ha fatto segnalatissimi fatti da vero soldato, havendosi cimentato col saraschiere, et alla fine rottolo con la morte del medesimo suo figlio, et obligati gl’altri alla fuga con aver tralasciato nelle nostre mani tutti li cannoni e mortari che si ritrovavano nel trincieramento, onde veduto il conflitto e la perduta de Turchi, il bassà e commandante della città sortito fuori nel medesimo tempo, s’attaccò fierissima la battaglia, quale per diverse ore non sapendosi da che parte piegarsi alla fine dal coraggio dei nostri e de’ principali, cioè Prencipe Turrena, Bransvigh, e generali di battaglia Corbon e Chinismargh, a quali molte volte gli sono restati morti sotto li cavalli fecero conoscere con le loro armi il suo gran coraggio, massime il Corbon, quale azuffattosi col sudetto bassà doppo molti colpi tra loro restò il bassà colpito et atterrito da sì valoroso soldato, parimente il nobile huomo Gierolimo Garzoni, seguendo li fuggitivi sino fuori delli aprocci fu assalito da numero da quei barbari, e preso fu trucidato, lasciando per la fede l’alma al Signore …)

Ο Locatelli, II, 80-120 έχει περιγράψει την πολιορκία τού Νεγκροπόντε κατά τη διάρκεια των μηνών Ιουλίου και Αυγούστου (1688) με μεγάλη λεπτομέρεια, αναπτύσσοντας (όπως θα αναμενόταν) την επίθεση των Χριστιανών στις 20 Αυγούστου, την οποία ο Locatelli τοποθετεί στις 19 και δίνοντας μεγάλη προσοχή στον θάνατο τού Καρτσόνι [στο ίδιο, σελ. 112-17]. Λόγω σφάλματος τού τυπογράφου, η αρίθμηση σελίδων στον δεύτερο τόμο τού Locatelli πηγαίνει από το 80 στo 91, αλλά δεν υπάρχει διακοπή στο κείμενο. Και φυσικά ο Graziani, ο βιογράφος τού Μοροζίνι, ασχολείται επίσης με την ενετική αποτυχία στο Νεγκροπόντε (Χαλκίδα) [στο Francisci Mauroceni… gesta, βιβλίο iv, σελ. 348-63].

[←24]

Υπάρχει κι άλλη περιγραφή τής χριστιανικής επίθεσης εναντίον των πασσαλοφραγμένων χαρακωμάτων των Τούρκων στο μπόργκο τού Νεγκροπόντε στις 20 Αυγούστου στο MS. Marc. It., VII, 656 (7791), φύλλα 118-119, Copia di lettera venuta dall’armata veneta sotto Negroponte in data di 13 Settembre 1688 all’illustrissimo Signor Antonio Soderini:

«Αλλά φτάσαμε με τέτοια ταχύτητα γυμνόστηθοι στους εν λόγω πασσαλοφράχτες, που αρπάζαμε τούς πασσάλους δυνατά με τα χέρια μας καλυπτόμενοι από συνεχή πυρά, μουσκέτα, χειροβομβίδες, βόμβες και κανόνια, που με τη βοήθεια τού Θεού τούς ξεπεράσαμε και μπήκαμε στα χαρακώματά τους και ύστερα από δύο ώρες αιματηρής μάχης λυγίσαμε τον εχθρό, που καταδιώχτηκε μέχρι τις πύλες τής πόλης και από τον φόβο που είχαν να μην προχωρήσουμε μαζί τους ούτε να μπούμε στo φρούριο, έκλεισαν τις πύλες αφήνοντας έξω 400 περίπους Τούρκους, που βλέποντας αυτή την κατάσταση ρίχτηκαν στο νερό, όπου παρέμειναν σφαζόμενοι από εμάς.

(Si portassimo però con tanta velocità a petto scoperto alle dette palizate che strapatti li palli a forza con le mani, spaleggiati da un continuo fuocco di moschetaria, granate, bombe, e canone che mediante l’agiuto divino superassimo e s’introducessimo nelle loro trincere, e doppo due hore di sanguinoso combatimento piegò l’inimico che fu seguitato sino alle porte della città, e dal spavento che hebbero ch’ancor noi trasmischiati con loro non s’introducessimo nella piazza, serorono le porte, lasciando fuori circa 400 Turchi che vedendosi in quel stato getorono nell’agua, ove restarono da nostri tagliati.

Το γεγονός αυτό κόστισε στον εχθρό πολύ αίμα και την απώλεια των κανονιών και των όλμους τους, ενώ σε εμάς κόστισε τον θάνατο τού άριστου Τζιρολάμο Γκαρτσόνι από βλήμα μουσκέτου στο στήθος….».

Questo fatto costò molto sangue dell’inimico e la perdita de loro canoni e mortari, e di noi la morte dell’eccellentissimo Gerolamo Garzoni da moschetata nel petto….)

Από τούς χριστιανούς στρατιώτες, 130 σκοτώθηκαν στη σύγκρουση και περισσότεροι από 300 τραυματίστηκαν. …

«ο στρατηγός Κένιγκσμαρκ είναι σοβαρά άρρωστος και τις προηγούμενες ημέρες ήταν ετοιμοθάνατος, ενώ και ο αρχιλοχίας είναι άρρωστος. Επί τού παρόντος διοικεί ο ηγεμόνας τού Μπράουνσβαϊκ, ενώ οι καλύτεροι αξιωματικοί έχουν σκοτωθεί, έτσι ώστε αν δεν βοηθήσει ο Θεός, τα πράγματα θα πάνε άσχημα. Όσο προχωρά η περίοδος, η επιμονή των εχθρών είναι μεγάλη….».

(Il general Conismarch è gravemente amalato, e li giorni passati fu al punto di morte, il sargente general amalato. Αl presente commanda il principe di Bransvich, li migliori officiali sono stati amazati, onde quando Dio non ci agiuta, le cose vano male. Mentre la stagione si avanza, la pertinnaccia de’ nemici è grande…)

[←25]

Επιστολή τής Anna Akerhjelm προς τον αδελφό της Samuel, γραμμένη στο λιμάνι τού Νεγκροπόντε και χρονολογημένη λάθος στις 3 Σεπτεμβρίου 1688 στον Laborde, Athènes, II, 290-97 και Documents, σελ. 248-55. H Anna έχει ασχοληθεί με τη μεγάλη σύγκρουση στις 20 Αυγούστου και με την τουρκική έξοδο επίσης στο Ημερολόγιό της [Athènes, II, 318-21 και Documents, σελ. 276-79].

[←26]

Η Άννα παρέχει την ημερομηνία στο Ημερολόγιό της στον Laborde, Athènes, ΙΙ, 324-27 και Documents, σελ. 282-85, όπως και ο Locatelli, II, 126-27.

[←27]

Ο γραμματέας τού Μοροζίνι, ο Φελίτσε Γκάλλο, από το χέρι τού οποίου υποψιάζομαι ότι γράφηκαν οι περισσότερες αναφορές τού γενικού διοικητή, ήταν μεταξύ εκείνων που θρηνούσαν για την καταστροφή τού «ναού τού αφιερωμένου στην Αθηνά, που ήταν πριν άθικτος από κατακτήσεις, αλλά τώρα καταστράφηκε από τις βόμβες» (Il Tempio dedicato a Minerva , qual’era prima dell’espugnatione intatto , ma hora dalle bombe distrutto) [Paton, Mediaeval and Renuissance Visitors to Greek Lands (1951), σελ. 70]. Για τον Γκάλλο πρβλ. Locatelli , I, 16, 96, 112, 321-22 και II, 80, 126, 216 και για τούς μήνες Οκτώβριο και Νοέμβριο 1688 στο ίδιο, II, 134-56.

[←28]

Anna Akerhjelm, Ημερολόγιο (Journal), στον Laborde, Athènes, II, 322-41 και Documents, σελ. 280-99. Για το καρναβάλι στη Βενετία σημειώστε Beregani, II, βιβλίο v, σελ. 188-89.

[←29]

Για τις περίτεχνες τελετές που συνόδευσαν την επιστροφή τού Μοροζίνι στη Βενετία (στις 10-11 Ιανουαρίου 1690, ενετική χρονολόγηση 1689), βλέπε Lecatelli, Racconto historico della veneta guerra in Levante, II (1691), 267-79, Graziani, (1698), βιβλίο iv, σελ. 370-71 και Arrighi, (1749), βιβλίο iv, σελ. 379-80.

[←30]

Για την αποτυχία των ενετικών δυνάμεων να καταλάβουν το Νεγκροπόντε βλέπε τη μακροσκελή, ανώνυμη επιστολή με ημερομηνία 4 Νοεμβρίου (1688) στη Βibl. Nazionale Marciana, MS. It. VII, 588 (9513), φύλλα 3-9:

«Φτάσαμε στο τέλος τής εκστρατείας, που δεν στέφθηκε από τη συνήθη δόξα, έχοντας στην πραγματικότητα καταστραφεί από τη ματαιότητα τής επιχείρησης, στην οποία έχουν φθαρεί άσκοπα ισχυρές δυνάμεις και έχουν καταναλωθεί χωρίς κανένα αποτέλεσμα τα πολεμοφόδια και τα βλήματα των γαλερών καθώς και των πλοίων μεταφοράς, με πολύ μεγάλη δημόσια δαπάνη….».

(Qui siamo al termine della campagna non coronata dalle solite glorie, anzi resa funesta nella vanità dell’impresa, in cui si sono inutilmente logorate forze poderose e consumate senza frutto sino le monizioni e l’artigliarie delle galere e delle navi medesime con publico infinito dispendio…)

Ο συγγραφεάς αυτής τής επιστολής αναρωτιόταν μόνο

«αν ήταν πιο εύκολo να επιχειρήσουμε στην ηπειρωτική χώρα, όπου αντιτασσόταν ένα μόνο φρούριο μικρης επικουρίας [δηλαδή εκείνο τού Καράμπαμπα] που έλεγχε το Νεγκροπόντε, ή στο νησί, όπου υπήρχαν στα χαρακώματα και εφοδιασμένοι 9.000 στρατιώτες για να υπερασπιστούν το φρούριο…» [στο ίδιο, φύλλο 3].

(se fosse più facile il tentativo o nella terra ferma, in cui s’opponeva un solo forte di poco rilievo che domina Negroponte, o nell’isola, in cui v’erano trincierati e muniti 9.000 soldati per difender la piazza …)

Όποιοι κι αν ήσαν οι λόγοι γι΄ αυτή τη λυπηρή ήττα, ένα γεγονός ήταν προφανές. Υπήρχε έλλειμμα ηγεσίας στις χερσαίες δυνάμεις από την αρχή. Πολλοί έμπειροι αξιωματικοί είχαν βγει εκτός μάχης από τρυματισμούς ή αρρώστιες, αλλά ηγεμονικός βαθμός είχε δοθεί στον νεαρό και (όπως λεγόταν) ανεπαρκή Μαξιμίλιαν Βίλελμ τού Μπράουνσβαϊκ-Λύνεμπουργκ, διοίκηση την οποία δεν μπορούσε να διαχειριστεί:

«Η έλλειψη στρατηγών πρώτης τάξης έριξε τη διοίκηση στον ηγεμόνα τού Μπράουνσβαϊκ, που ήταν νωθρός από την αρχή των επιχειρήσεων επειδή, άπειρος και χωρίς να εμπνέει σεβασμό, ή δεν ήταν σε θέση να διευθύνει ή απέτυχε να εκτελέσει πιστά εκείνο που το πρότεινε ο καλός του ζήλος και τού υπαγόρευε η καλή του διάθεση…» [φύλλο 4].	(La mancanza de’ generali primarii facendo cader il commando nel Prencipe di Branswlch ha rese languide sin da principio l’operazioni perchè, inesperto e privo di stima, o non ha saputo dirigere o ha mancato di far fedelmente eseguire ciò che li suggeriva il buon zelo e li dettava l’ottima sua volontà…)
«Τραυματίστηκαν ο ηγεμόνας τού Ντάρμστατ, ο βαρώνος Σπαρ [Καρλ Σπάρρε], και άλλοι χαμηλότερου βαθμού …. Ποιος άλλος αξιωματούχος παρέμεινε στην συμπλοκή, από την οποία αποσυρθήκαμε ύστερα από μιάμιση ώρα επίμονης αντίθεσης, με απώλεια 1.200 περίπου νεκρών και τραυματιών [πιθανώς στις 20 Αυγούστου 1688; Τέτοια ήταν η έκβαση αυτής τής πολύ σημαντικής προσπάθειας, που παρεμποδίστηκε περισσότερο από την έλλειψη εμπειρίας εκείνων που είχαν τη διοίκηση, απ’ όσο από τη σταθερότητα των αντιτιθεμένων…» [φύλλο 6].	(Rimasero feriti il Prencipe d’Hermstat, il Baron Spar, et altri di minor conto…. Qualch’ altro officiale restò nella baruffa, dalla quale si ritirassimo doppo un’ora e mezza d’ostinato contrasto con perdita di 1.200 in circa tra morti e feriti? Tal fu l’esito di quest’importantissimo tentativo reso vano più dall’inesperienza di chi lo commandò che dalla costanza di chi vi s’oppose …)
«Όταν απλώθηκε στο νησί [του Νεγκροπόντε] η είδηση ότι διαλύεται η επίθεση, έτρεξαν πολλοί επίσκοποι και γέροντες με τα πόδια στη Γαληνότητά του, προσφέροντας 7.000 Έλληνες γι΄ αυτόν τον χειμώνα, οι οποίοι αν οπλίζονταν και ενισχύονταν με το κόστος τού προς το ζην, θα υπερασπίζονταν τα χαρακώματα και θα διατηρούσαν τον αποκλεισμό τού φρουρίου. Αλλά οι ενισχύσεις, πρώτα αβέβαιες λόγω έλλειψης εμπιστοσύνης, ύστερα περιττές λόγω τής δειλίας των Ελλήνων που είχαν αποθαρρυνθεί, απορρίφθηκαν ολοκληρωτικά, αφού ο στρατός, οι διοικητές και τα πολεμοφόδια ήταν ανάγκη να αφήσουν εσπευσμένα το στρατόπεδο. Οι πιο κοντά στην ακτή, παρεμποδιζόμενοι από τη νικηφόρα σκληρότητα των απίστων, βρήκαν τον θάνατο αγωνιζόμενοι να ανέβουν στον στόλο για να περάσουν στον Μοριά, αφήνοντας τις περιουσίες και την πατρίδα τους για να μην χάσουν τη ζωή τους.	(Sparsesi fra tanto nell’isola la voce che si sciogliesse l’attacco, corsero molti vescovi e vecchiardi a piedi di sua Serenità, offerendo 7.000 Greci per quest’inverno armati et alimentati averebbero a costo delle lor vite diffese le trinciere e mantenuta la bloccazion della piazza. Ma gl’aiuti prima incerti sull’infedeltà, poi inutili nella viltà de’ Greci discorragili anno avuto un’intiera ripulsa fra tanto la milizia, li commandanti, e le monizioni fu necessità il decampare. I più vicini alla marina prevedendo nella vittoriosa crudeltà de gl’infedeli la loro morte presero a gara l’imbarco sopra l’armata per passare in Morea, abbandonando le sostanze e la patria per non perder la vita.
Διέφυγαν δύο σκλάβοι από το φρούριο και βγαίνοντας μετά την επίθεση ανέφεραν τον μικρό αριθμό των υπερασπιστών [αλλά ο συγγραφέας έχει μόλις πει ότι οι Τουρκοι είχαν «9.000 στρατιώτες για να υπερασπιστούν την πλατεία»!], τα ερείπια τού κατεστραμμένου φρουρίου, καθώς και την αναγκαστική τους επιλογή να παραδοθούν, αν δεν εφοδιάζονταν έγκαιρα, ιδιαίτερα με μπαρούτι, καθιστώντας έτσι ολοένα και πιο σαφη την αιτία και πιο έκδηλη την αταξία, που έκανε να χαθεί άσκοπα η εκστρατεία, με το να μην ελεγχθεί ο Καράμπαμπας και αποτραπεί η βοήθεια προς τούς υπερασπιστές…» [φύλλο 7].	Fuggirono due schiavi di fortezza che usciti doppo l’assalto riferirono il pocco numero de’ difensori, la rovina della distrutta piazza, e la necessità che averebbero avuto d’arrendersi se non fossero stati in particolare di polvere puntualmente soccorsi, e così rendesi sempre più chiara la cagione e più manifesto il disordine che ha fatto perder inutilmente la campagna col non aver applicato a Cara Babà e vietati a difensori i soccorsi…)

Στη συνέχεια ο συγγραφεάς αυτής τής επιστολής, που είχε προφανώς υπάρξει μάρτυρας τής εγκατάλειψης τού Νεγκροπόντε, περιγράφει την επιβίβαση των στρατιωτών στα πλοία, τη δυσκολία που αντιμετώπισαν εκατό πλοία να σταθεροποιήσουν τη διαδρομή τους και να βγουν από τον πορθμό και την εντολή τού Μοροζίνι να ξεκινήσει ο στόλος για τα Σπαλμαντόρι,

«20 μίλια μακριά από την έξοδο τού καναλιού και 80 από το φρούριο, για να γίνει εκεί η στρατιωτική επιθεώρηση των στρατιωτικών τμημάτων, η ιατρική επιθεώρηση και η αποστολή στη Βενετία των πλοίων που χρειάζονταν πισσάρισμα».

(20 miglia distanti dalla bocca del canale et 80 dalla fortezza per far colà la rassegna delle milizie, il riparto de’ quartieri, e l’espedizione di bastimenti bisognosi di concia a Venezia.)

Σημ. τού μεταφραστή: Σπαλμαντόρι στη βιβλιογραφία τής εποχής ονομάζονταν οι Οινούσσες βορειοανατολικά τής Χίου, αλλά εδώ προφανώς εννοούνται οι νησίδες Πεταλιοί μπροστά στο Μαρμάρι τής Καρύστου.

Στα Σπαλμαντόρι ο στόλος περισυνέλεξε μερικούς Έλληνες στην περιοχή τού Καστέλ Ρόσσο (Κάρυστος) και συνέχισε το ταξίδι με εκείνους που θα αναλάμβαναν χειμερινά καταλύματα στον Μοριά και εκείνους που «ολοκληρώνοντας τον χρόνο εργασίας τους» (terminato il tempo dell’impiego) επέστρεφαν στις πατρίδες τους.

Η τραγωδία τού πολέμου και τής επιδημίας ήταν πολύ προφανής στον αριθμό των επιζώντων,

«…εκτιμώντας τον αριθμό των δυνάμεων που παραμένουν να ανέρχεται γενικά, περιλαμβάνοντας υγιείς και άρρωστους σε 8.000. Οι Ελβετοί ανάμεσά τους δεν είναι περισσότεροι από 500 έως 600, ενώ οι τής Βίττενμπεργκ έχουν μειωθεί σε 2.200 από τούς 3.700 που ήρθαν. Οι ασθένειες έχουν εξολοθρεύσει το μεγαλύτερο μέρος, όπως συμβαίνει κάθε χρόνο στις τάξεις των νέων στρατιωτών, οι οποίοι στη συνέχεια αναχωρούν με σημαντικά έξοδα για το στράτευμα, μέχρι να συνηθίσουν στη φωτιά και το κλίμα»,

(…computando il numero delle forze che restano in universale ascende fra sani et ammalati ad 8.000. I Suizzeri fra tutti non son più che cinque in seicento, et i Vittemberg sono ridotii a 2.200 di 3.700 che sono venuti. Le malatie n’ han’ esterminato la maggior parte, come succede annualmente alle truppe di nuova leva, che poi partono con scapito esenzialissimo dell’armata quando sono assuefatti al fuoco et al clima)

γεγονός για το οποίο μάλιστα ο Μοροζίνι διαμαρτυρόταν συχνά στις αναφορές του προς τη Σινιορία.

Άλλες επίμονες αναφορές υπάρχουν σε αυτό το χειρόγραφο στη Μαρκιανή, Ιt. VII, 588 (9513), έγγραφα με ημερομηνία 7 Αυγούστου 1688 (φύλλα 13-14), 2 Σεπτεμβρίου (φύλλα 10-20), 10 Σεπτεμβρίου (φύλλο 29) και 8 Οκτωβρίου (φύλλα 11-12). Δεν υπάρχει καμία έλλειψη υλικού για την εκστρατεία τού Νεγκροπόντε.