Σημειώσεις Κεφαλαίου 3

[←1]: Πρβλ. το ενδιαφέρον άρθρο τού Leon Stein, «Religion and Patriotism in German Peace Dramas during the Thirty Years’ War», Central European History, IV (1971), 131-48. Υπάρχει χρήσιμη περιγραφή τής σταδιοδρομίας τού Justus Georg Schottel (Schottelius) στο Allgemeine Deutsche Biographie, XXXΙΙ (1891, ανατυπ. 1971), 407-12, το οποίο δεν περιλαμβάνει σημειώσεις για τούς Glüser, Hadewig (Hadewieg) και Rist, για τούς οποίους υπάρχουν συνοπτικές εγγραφές στο Grosses Vollständiges Universal Lexikon τού Zedler, X (1735, ανατυπ. 1961), 1547, XII, 103 και XXXI (1742, ανατυπ. 1961), 1744-46, όπου στον τελευταίο (Rist) δίνεται η περισσότερη προσοχή. Ευρύτερου πεδίου από το άρθρο τού Leon Stein και με αρκετά διαφορετική έμφαση είναι η μελέτη τού R. J. W. Evans , «Learned Societies in Germany in the Seventeenth Century». στο European Studies Review , VII (1977), 129-51, με εκτεταμένη βιβλιογραφία.

Dumont, Corps universel diplomatique, VI-1 (1728), αριθ. clix, σελ. 273-76:

«Πριν από όλα έπρεπε ο ηγεμόνας τής Τρανσυλβανίας να πάρει άδεια από τον αυτοκράτορα των Τούρκων, για να κηρύξει και να κάνει πόλεμο στην Ουγγαρία κατά τού Φερδινάνδου Γ’, τού αυτοκράτορα των Ρωμαίων. … Τα Στέμματα τής Γαλλίας και τής Σουηδίας και όλοι οι Σύμμαχοί τους θα προστάτευαν και θα υπερασπίζονταν τον ηγεμόνα τής Τρανσυλβανίας, τη σύζυγό του και τα παιδιά και τούς διαδόχους του με όλα τα εδάφη τους και όλα τα υπάρχοντά τους, όπου και αν βρίσκονταν, επίσης και στην Ουγγαρία …».

(Avant toutes choses, il faut que le Prince de Transilvanie obtienne de l’Empereur des Turcs la permission de déclarer et faire la guerre en Hongrie à Ferdinand Troisième, Empereur des Romains:… Les Couronnes de France et de Suède et tous leurs Allies prendront en leur protection et deffense le Prince de Transilvanie, sa Femme, et ses Enfans et ses Héritiers avec toutes leurs Terres et tous leurs biens en quelque lieu qu’ils soient situez, méme en Hongrie…)

Θα υπήρχε επίσης εγγύηση για ελευθερία θρησκείας τόσο στους Προτεστάντες όσο και στους Καθολικούς.

[←3]: Gabriel Noradounghian, Recueil d’actes internationaux de l’Empire Ottoman, 4 τόμοι, Παρίσι, 1897-1903, I, αριθ. 8, σελ. 120-21.

[←4]: Dumont, VI-1, αριθ. clxxxiv, σελ. 310-11. Fritz Dickmann, Der Westfälische Frieden (1959), σελ. 122-23.

[←5]

Dumont, VI-1, αριθ. cxciii, σελ. 329-32, «έγινε στο κάστρο μας τού Λιντς τής Άνω Αυστρίας στις 16 Δεκεμβρίου 1645» (datum in Arce nostra Lyntzene Austriae superioris die 16. mensis Decembris A.D. 1645), και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. cxcv, ccv, σελ. 333-35, 348-50. Για τούς Ράκοζυ, Τόρστενσσον, Βράνγκελ, φον Κένιγκσμαρκ. και άλλες κυρίαρχες φυσιογνωμίες αυτής τής περιόδου, πρβλ. τη συνοπτική μονογραφία τού Peter Broucek, Der Schwedenfeldzug nach Niederöosterreich, 1645/46, Βιέννη, 1967, σελ. 6 και εξής (Militärhistorische Schriftenreihe, Heft 7) και βλέπε Ruppert, Die Kaiserliche Politik auf dem Westfälischen Friedenskongress (1979), σελ. 16-17, 74-75 και ιδιαίτερα σελ. 120-21.

Τόσο η Βενετία όσο και η παπική κούρτη τηρούνταν περισσότερο ή λιγότερο καλά ενημερωμένες σχετικά με τα πρόσφατα γεγονότα στην Kεντρική Ευρώπη, όπως αντιλαμβανόμαστε από το Arch. Segr. Vaticano , Cod. Urb. lat. 1109 (1644-1645), φύλλα 14-15, «από Βενετία στις 6 Ιαννουαρίου 1645 [δηλαδή 1646]» (di Venetia li 6 di Gennaro 1645), περιλαμβανομένου τού γεγονότος

«ότι η αυτοκρατορική του μεγαλειότητα ήταν ευχαριστημένος να εκχωρήσει σχεδόν όλα όσα διεκδικούσε ο Ράκοζυ, που είναι το μεγαλύτερο μέρος τής άνω Ουγγαρίας με μητρόπολη την πόλη τής Κασσόβια [το Κόζιτσε στη Σλοβακία], ανακαλώντας από όλα εκείνα τα μέρη τούς Ιησουίτες πατέρες και αυτό παρά το γεγονός ότι με το κλείσιμο τής επιστολής ήρθαν νέα για την πορεία τού Γκετς [του αυτοκρατορικού στρατηγού Γιόχαν φον Γκετς] που έλεγε ότι ο Ράκοζυ κινιόταν για να προελάσει στο Βασίλειο».

(che sua Maestà Cesarea si era contentata a concedere quasi tutto quello che pretende il Ragozzi, ch’è la maggior parte dell’Ungaria superiore con la città di Cassovia metropoli, rivocando da tutta quella parte li Padri Giesuiti, et ciò nonostante nel serrare delle lettere capitò nuova alla marciata del Getz che detto Ragozzi si moveva per inoltrarsi nel Regno.)

Ο συγγραφέας αυτής τής ειδοποίησης (avviso) ήταν καλά ενημερωμένος για τις κινήσεις τού Τόρστενσσον, τού φον Κένιγκσμαρκ και άλλων τής εποχής. Πρβλ.. στο ίδιο, φύλλα 35-36.

[←6]: Dumont, VI-1, αριθ. cxc, σελ. 325-26, «όπως συνέβη στο Κετσενμπρόντα στις 27 Αυγούστου 1645 (παλαιά χρονολόγηση, δηλαδή 6 Σεπτεμβρίου)» (so geschehen zu Ketzschebernreda den 27. Augusti anno 1645) και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. cxcvii, σελ. 340-42.

[←7]

Οι εντολές που είχε ο Τράουττμαννσντορφ από τον Φερδινάνδο Γ’ χρονολογούνται στο Λιντς στις 16 Οκτωβρίου 1645. Υπάρχουν στα Acta Pacis Westphalicae, σειρά 1, τόμος I (1062), Instruktiοnen: Frankreich, Sehweden, Kaiser, σελ. 440-52, «geben auf meinem Schlos zu Linz den 16. Οctober 1645». Οι εντολές προς Τράουττμαννσντορφ καθιστούν σαφή τον φόβο τού Φερδινάνδου για γαλλική διείσδυση στις υποθέσεις τής αυτοκρατορίας (άρθρο 14):

«Μπορούμε επίσης να υποθέσουμε ότι θέλουν να επεκτείνουν τη Γαλλία στην αυτοκρατορία και να διεκδικήσουν συμμετοχή και ψήφο, ώστε να απορρίψουν τότε πλήρως κάποια διεκδικηση και να αντισταθούν σε αυτήν με όλες τις δυνάμεις τους».

(Es ist auch wol zu vermuten dass Frankhreich im Reich sessionem et votum praetendiren und behaubten wirdt wollen, welliche praetension dann genzlichen zu rejiciren und sich derselben mit allen khreften zu widersezen sein wirdt…)

[←8]: Dumont, VI-1, αριθ. ccxv-ccxvi, σελ. 375-86, «συνήφθη στο Ουλμ στις 4/14 Μαρτίου 1647» (signatum Ulm 4/14 Martii anno 1647). Dickmann, Der Westfälische Medea (1959), σελ. 397-98, 424-25, 429-30.

[←9]: Dumont, Corps universel diplomatique, VI-1, αριθ. ccix, σελ. 360-65, με την προσθήκη ορισμένων τροποποιήσεων. O Φίλιππος Δ’ συνήψε επίσης ειδικές συνθήκες με τον Γουλιέλμο Β΄, ηγεμόνα τής Οράγγης, γιο τού Φρειδερίκου Ερρίκου (πεθ. 14 Μαρτίου 1647) στις 8 Ιανουαρίου και 30 Αυγούστου 1647 και στις 27 Δεκεμβρίου τού ίδιου έτους [στο ίδιο, αριθ. ccx, cccxxviii, σελ. 365-66, 427-28].

[←10]: Dumont, VI-1, αριθ. ccxxiv, σελ. 300-400, «συνήφθη … στο Πίλσεν στις 7 Σεπτεμβρίου 1647» (geschehen … zu Pilsen den 7. September anno 1647), όπου η συνθήκη (Traktat) επικυρώθηκε από τον Φερδινάνδο Γ’ στις 7 Σεπτεμβρίου στο Πίλσεν τής δυτικής Βοημίας και από τον Μαξιμιλιανό στο Μόναχο προς το τέλος τού μηνός.

[←11]: Dumont, VI-1, αριθ. ccxxvi-ccxxvii, σελ. 402-27, με προσωπική επικύρωση τής συνθήκης από τον Φίλιππο Δ’ στη Μαδρίτη στις 26 Ιανουαρίου 1648 και επανεπικύρωση στο Μύνστερ στις Μαϊου και 6 Ιουνίου 1648 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. ccxxxiv, σελ. 445-46.

[←12]: Dumont , VI-1, αριθ. ccxxxi, σελ. 429-35, με διάφορες νομικές προσθήκες στο ίδιο, σελ. 435-41. Στο άρθρο xlix τής προκαταρκτικής ειρήνης τής 15^ης Δεκεμβρίου 1646 μεταξύ Ισπανίας και Ηνωμένων Επαρχιών ο Φίλιππος Δ’ είχε αναλάβει «να εξασφαλίζει αποτελεσματικά τη συνέχιση και τήρηση τής ουδετερότητας, φιλίας και καλής γειτονίας εκ μέρους τής αυτοκρατορικής του μεγαλειότητας και τής αυτοκρατορίας» [στο ίδιο , VI-1, αριθ. ccix, σελ 363a], στο οποίο ο Φερδινάνδος Γ’ θα απαντούσε καταφατικά στις 6 Ιουλίου 1648 [στο ίδιο, αριθ. cccxxxv, σελ. 446, το οποίο αναφέρεται όμως στο «άρθρο liii» τής προκαταρκτικής ειρήνης].

[←13]: Βλέπε γενικά τη λεπτομερή μελέτη τού Fritz Dickmann, Der Westfälische Frieden, Μύνστερ, 1959, στην οποία έχουν ήδη γίνει πολλές αναφορές.

[←14]: J.V. Polišenský, The Thirty Years’ War, μεταφρ. Robert Evans, Μπέρκλεϋ και Λος Άντζελες, 1971, σελ. 12-13, 16-17 και πρβλ. στο ίδιο σελ. 43 και εξής.

[←15]: Πρβλ. το συνοπτικό άρθρο τού A. Klima, «Industrial Development in Bohemia, 1648-1781», Past and Present, XI (Απρίλιος 1957), 87-97. Παρά την εκτεταμένη κυριαρχία των «φεουδαρχών» (ή ίσως των κτηματιών) στη Βοημία, με τη μεγάλη αύξηση τής δουλοπαροικίας μετά το 1648, οι κλωστοϋφαντουργίες αυξάνονταν με σχεδόν αξιοσημείωτο τρόπο κατά τη διάρκεια αυτής τής περιόδου.

[←16]: Documenta bohemica Bellum Tricennale illustrantia, VI (1979), αριθ. 1088, σελ. 375.

[←17]: Για το πάντοτε επίμαχο ζήτημα τού πρωτοκόλλου, καθώς και για τις διαιρέσεις και διαφωνίες στο Μύνστερ και στο Όσναμπρυκ, σημειώστε Alvise Contarini, Relatione … per la pace universale al convento di Münster (1650), Biblioteca Nazionale Marciana (Βενετία), MS. It. VII, 1107 (9016), ιδιαίτερα φύλλα 13 και εξής.

[←18]

Οι βεστφαλικές συνθήκες, που επαναθέσπιζαν ειρήνη μεταξύ Φερδινάνδου Γ’ και Λουδοβίκου ΙΔ’,

«και των συναινούντων εκλεκτόρων, ηγεμόνων και κρατών τής Αγίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, για δόξα τού Θείου ονόματος και υγεία τής Χριστιανικής κοινοπολιτείας, συμφώνησαν σε αμοιβαία ειρήνη και νόμους φιλίας…»,

(et consentientibus Sac. Rom. Imperii Electoribus, Principibus, ac Statibus ad Divini Numinis gloriam et Christianae Reipublicae salutem in mutuas pacis et amicitiae leges consenserunt…)

υπάρχουν φυσικά στον Dumont, VI-1, αριθ. ccxxxviii. σελ. 450-59: «Αυτές οι πράξεις συνήφθησαν στο Μύνστερ τής Βεστφαλίας στις 24 Οκτωβρίου 1648» (Acta sunt haec Monasterii Westphalorum die 24. Octob. anno 1648). Tο γαλλικό κειμενο τής συνθήκης μεταξύ Φερδινάνδου Γ’ και Χριστίνας τής Σoυηδίας, που περιλάμβανε τον Λουδοβίκο ΙΔ’, παρέχεται στο ίδιο, αριθ. ccxiiv, σελ. 469-90: «Από τη στιγμή που η συνθήκη ειρήνης έχει υπογραφεί από τούς πληρεξουσίους και πρεσβευτές, σταματά κάθε πράξη εχθρότητας» (Aussi-tost que le Traité de Paix aura esté souscrit et signé par les Plénipotentiaires et Ambassadeurs, tout acte d’hostilité cessera …) [άρθρο xvi]: «Συμφωνήθηκε και συνήφθη στο Όσναμπρυκ στις 14 ή 24 Οκτωβρίου 1648» (Ce qui a esté ainsi arresté et conclu à Osnabruch le 14. ou 24. Octobre l’an 1648). Πέρα από τα λατινικά και γαλλικά κείμενα αυτών των συνθηκών, ετοιμάστηκαν αντίγραφα στη γερμανική και άλλες γλώσσες.

[←19]: Στο ίδιο, VI-1, αριθ. ccxi-ccxii, σελ. 462-64 και σημειώστε Hermann Bücher, Der Nuntius Fabio Chigi (Papst Alexander VII) in Μünster, 1644-1649, Μύνστερ, 1958. Ο Τσίγκι ήταν προηγουμένος αποστολικός απεσταλμένος στη Μάλτα από το 1634 μέχρι τo 1639. Η επίσημη αλληλογραφία του αυτών των ετών έχει δημοσιευτεί από τον Vincent Borg [Πόλη Βατικανού, 1967, Studi e Testi, 249].

[←20]

Όπως διακηρύσσεται στην αυτοκρατορική-σουηδική συνθήκη [Dumont, VI-1, αριθ. ccxliv, άρθρο v, 2, σελ. 473]:

«Ο όρος με τον οποίο πρέπει να ξεκινήσουμε την αποκατάσταση στα εκκλησιαστικά ζητήματα και εκείνο που πρέπει να αλλάξει σε αυτά πολιτικά θα είναι η 1η Ιανουαρίου 1624 και έτσι η αποκατάσταση όλων των Εκλεκτόρων, Ηγεμόνων και Τάξεων τής μιας και τής άλλης θρησκείας, περιλαμβανομένων των ελευθέρων ευγενών τής Αυτοκρατορίας καθώς και των κοινοτήτων και των γειτονικών με αυτές χωριών, γίνεται πλήρως και χωρίς τούς μέχρι τώρα περιορισμούς. … Και κάθε εφαρμογή που έχει γίνει σε αυτά τα είδη των υποθέσεων παραμένει ακυρη και διαγραμμένη και όλα παραμένουν στην κατάσταση που ήσαν κατά την προαναφερθείσα ημερομηνία».

(Que le terme duquel on doit commencer la restitution dans les choses ecclésiastiques, et en ce qui a esté changé à leur égard dans les politiques, soit le premier jour de Janvier 1624, et partant que le rétablissement de tous les Électeurs, Princes, et Estats de l’une et l’autre religion, compris la noblesse libre de l’Empire comme aussi les communautez et villages immédiats, se fasse pleinement et sans restriction de ce jour-là … , et toutes exécutions faites en ces sortes d’affaires demeurent nuls et supprimez et le tout réduit en l’estat qu’il estoit aux jour et an susdits.)

[←21]: Dumont, VI-1, αριθ. ccxliv, άρθρο v, 3, σελ. 474 και πρβλ. Contarini, Relatione, MS. Marc. It. VII, 1107 (0016), φύλλο 19.

[←22]: Pastor, Gesch. d. Päpste, XIV-1 (1929), 73-108, ιδιαίτερα σελ. 82 και εξής, 91 και εξής και το (απρόσεκτα διορθωμένο) Hist. Popes, XXX, 94-142, ιδιαίτερα σελ. 106 και εξής, 118 και εξής. Για τη διαμαρτυρία τού Ιννοκέντιου Ι΄ εναντίον των Καθολικών παραχωρήσεων προς τούς Προτεστάντες στην ειρήνη τής Βεστφαλίας, σημειώστε Pastor, XIV-1, 96-101.

[←23]

Όπως αναφέρεται στη συνθήκη Αυτοκρατορίας-Γαλλίας [Dumont, VI-1, αριθ. ccxxxviii, σελ. 455], συμφωνήθηκε

«ότι η υψηλότερη ιδιοκτησία, τα δικαιώματα υπεροχής, και οτιδήποτε άλλο στις επισκοπές Μετς, Τουλ και Βερντέν, που κατονομάζεται για τις πόλεις και τις επισκοπές τής περιοχής τους, … με τον τρόπο με τον οποίο ανήκαν μέχρι τώρα στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, με τον ίδιο τρόπο πρέπει να θεωρούνται και να περιλαμβάνονται στο στέμμα τής Γαλλίας, οριστικά και αμετάκλητα…	(quod supremum dominium, jura superioritatis, aliaque omnia in episcopatus Metensem, Tullensem, et Virodunensem, urbesque cognomines eorumque episcopatuum districtus … , eo modo quo hactenus ad Romanum spectabant Imperium, in posterum ad Coronam Galliae spectare eique incorporari debeant in perpetuum et irrevocabiliter….
Δεύτερον, ο αυτοκράτορας και η αυτοκρατορία μεταβιβάζουν στον Χριστιανικότατο βασιλιά … άμεσο δικαίωμα ιδιοκτησίας, ανωτερότητας και κάθε άλλο σε αυτόν και η Αγία Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ισχύει και μπορεί να ισχύει μέχρι το Πινερόλο.	Secundo, Imperator et Imperium cedunt transferumque in Regem Christianissimum …jus directi dominii, superioritatis, et quodcumque aliud sibi et Sacro Romano Imperio hactenus in Pinarolum competebat et competere poterat.
Τρίτο, ο ίδιος ο Αυτοκράτορας και κατά το μεγαλύτερο μέρος ο Οίκος τής Αυστρίας αποδίδει επίσης αυτής τής Αυτοκρατορίας όλα τα δικαιώματα … και τις δικαιοδοσίες που είχε μέχρι τώρα η Αυτοκρατορία και ο Οίκος τής Αυστρίας στην πόλη τού Μπράιζαχ, στο λανδγραβιάτο τής Άνω και Κάτω Αλσατίας … και στη διακυβέρνηση των επαρχιών των δέκα αυτοκρατορικών πόλεων στην Αλσατία … όλα τα χωριά και οποιαδήποτε άλλα δικαιώματα, που εξαρτώνται από αυτή τη νομαρχία, μεταβιβάζει τα πάντα στον Χριστιανικότατο βασιλιά τού βασιλείου τής Γαλλίας…»	Tertio, Imperator pro se totaque Serenissima Domo Austriaca itemque Imperium cedunt omnibus juribus … ac jurisdictionibus, quae hactenus sibi, Imperio, et Familiae Austriacae competebant in oppidum Brisacum, Landgraviatum superioris et inferioris Alsatiae…. praefecturamque provinciarum decem civitatum Imperialium in Alsatia sitarum…. omnesque pagos et alia quaecumque jura, quae a dicta praefectura dependent, eaque omnia et singula in Regem Christianissum Regnumque Galliarum transferunt….).

Για την αυτοκρατορική παραχώρηση τού Μπράιζαχ, τής Άνω και Κάτω Αλσατίας, των δέκα αυτοκρατορικών πόλεων στην Αλσατία και άλλων εδαφών, σημειώστε στο ίδιο, αριθ. ccxlvi, σελ. 490-91. O Κάρλο Β΄ Γκονζάγκα είχε λόγους να διαμαρτύρεται εναντίον αυτής τής συνθήκης [στο ίδιο, αριθ. ccl, σελ. 493-94]. Σημειώστε επίσης Contarini, Relatione, MS. Marc. It. VII, 1107 (9016), φύλλο 14 και πρβλ. φύλλα 17, 18.

[←24]: Dumont, VI-1, αριθ. ccxlii, σελ. 464-67, έγγραφο γραμμένο στο Μύνστερ στις 15 Νοεμβρίου 1648.

[←25]: Dumont, Corps universel diplomatique, VI-2 (1728), αριθ. cviii, σελ. 264-83, κείμενα με ημερομηνία από 7 Νοεμβρίου 1659 έως 1 Ιουνίου 1660 και σημειώστε στο ίδιο, [αριθ. cix].

[←26]

Παίρνοντας μερικά αποσπάσματα από την αυτοκρατορική-σουηδική συνθήκη [Dumont, VI-1, αριθ. ccxliv, άρθρα x, 1-4 και xvi, σελ. 481 και εξής], πρέπει να σημειώσουμε ότι:

«H μεγαλειότητά της και το Βασίλειο τής Σουηδίας θα έχουν στην κατοχή τους από σήμερα και για πάντα ως κληρονομικό φέουδο το δουκάτο τής Πομερανίας και την ηγεμονία τού Ρύγκεν. … Ο αυτοκράτορας, με τη συναίνεση τού συνόλου τής αυτοκρατορίας, παραχώρησε επίσης στη γαληνότατη βασίλισσα … την πόλη και το λιμάνι τού Βίζμαρ. … Ο αυτοκράτορας … επίσης, παραχώρησε στο πλαίσιο αυτής τής συναλλαγής, στη γαληνότατη βασίλισσα … την αρχιεπισκοπή τής Βρέμης και την επισκοπή τού Βέρντεν….	(Sa Majesté et le Royaume de Suède tiendra et possedera dès ce jourd’huy a perpétuité en fief héréditaire ce duché de Poméranie et la principalité de Rügen. … L’Empereur, du consentement de tout l’Empire, céde aussi à la Reyne Sérénissime … la ville et le port de Wismar…. L’Empereur … céde aussi, en vertu de la présente transaction, a la Sérénissime Reine … l’archevesché de Bremen et l’evesché de Verden….
Ο αυτοκράτορας … λαμβάνει ως άμεσο άρχοντα τής Αυτοκρατορίας τη γαληνοτάτη βασίλισσα και τούς διαδόχους της στο Βασίλειο τής Σουηδίας, εξασφαλίζοντας ότι η προαναφερόμενη βασίλισσα και οι εν λόγω βασιλείς θα καλούνται τώρα στις αυτοκρατορικές Δίαιτες, μαζί με τούς άλλους άρχοντες τής αυτοκρατορίας υπό τον τίτλο τού δούκα Βρέμης, Βέρντεν και Πομερανίας, καθώς επίσης και κάτω από εκείνο τού ηγεμόνα τού Ρύγκεν και τού άρχοντα τού Βίζμαρ…» [άρθρο, x, 1-4].	L’Empereur … reçoit pour estat immédiat de l’Empire la Reyne Sérénissime et ses successeurs au Royaume de Suède en sorte que la susdite Reyne et lesdits Roys seront désormais appellez aux Diètes Impériales avec les autres estats de l’Empire sous le titre de Ducs de Bremen, de Verden, et de Poméranie, comme aussi sous celuy de Princes de Rügen et de Seigneurs de Wismar …)
«Αμέσως μόλις γραφεί και υπογραφεί η Συνθήκη Ειρήνης από τούς πληρεξούσιους και τούς πρεσβευτές, παύει οποιαδήποτε πράξη εχθρότητας και τα πράγματα που έχουν χορηγηθεί, όπως ανωτέρω, στο ένα και το άλλο μέρος, θα εφαρμοστούν ταυτόχρονα. … Τέλος, για ό, τι αφορά την αποστράτευση των Σουηδών στρατιωτών, όλοι οι εκλέκτορες, ηγεμόνες και άλλα κράτη … πρέπει να συνεισφέρουν το ποσό των πέντε εκατομμυρίων δολλαρίων, σε μετρητά καλής περιεκτικότητας που επικρατούν στην αυτοκρατορία…» [άρθρο xvi].	(Aussi-tost que le Traité de Paix aura esté souscrit et signé par les plénipotentiares et ambassadeurs, tout acte d’hostilité cessera, et les choses qui ont esté accordées cy-dessus seront de part et d’autre en même temps mises à exécution. … Finalement pour ce qui regarde le licentiement de la soldatesque Suèdoise, tous les Électeurs, Princes, et autres Estats … seront tenus de contribuer la somme de cinq millions de risdales en espèces de bon aloy ayant cours dans l’Empire…)

Πρβλ. Contarini, Relatione, MS. Marc. It. VII, 1107 (9016), φύλλο 18:

«Τον Φεβρουάριο τού ’47 παρέμενε επίσης να προσαρμοστεί η ικανοποίηση τού στέμματος τής Σουηδίας, που στην ουσία ήταν η διατήρηση τού καλύτερου και μεγαλύτερου μέρους τής Πομερανίας, συμπεριλαμβανομένων των οχυρών, των νησιών και των καλύτερων πόλεων τής Βαλτικής, των επισκοπών τής Βρέμης και τού Βέρντεν, τής ελεύθερης χρήσης τού λιμανιού τού Βίζμαρ, δίνοντας γι΄ αυτά στους δούκες τού Μέκλεμπουργκ, που ήσαν κύριοι, μια κατάλληλη ανταμοιβή, σε συμφωνία με την έγκριση τού εκλέκτορα τού Βρανδεμβούργου για την παραχώρηση τής Πομερανίας» [και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 14, 22].

(In Febraro del ‘47 restò parimente aggiustata la sodisfatione della corona di Suezzia, che in sostanza fu la ritentione della miglior e maggior parte della Pomerania, compresi li forti, l’isole, e le città migliori sopra il Baltico, li vescovati di Bremen e Ferden, l’uso libero del porto di Wismar, datasi per questo ai duchi di Mechlemburgh, che ne furono patroni, una conveniente ricompensa in conformità del pratticatosi coll’Ellettore di Brandemberg per la cessione della Pomerania)

[←27]

Dumont, VI-1, αριθ. ccxliv, άρθρο iv, σελ. 470. Προκειμένου ο Καρλ Λούντβιχ «να εξοφλήσει κατά κάποιο τρόπο όσα χρωστούσε στους αδελφούς από επιχορηγήσεις», ο αυτοκράτορας αναλάμβανε να καταβάλει στα αδέλφια 400.000 αυτοκρατορικά δολλάρια εντός τεσσάρων ετών, αρχής γενομένης από το έτος 1649 [στο ίδιο, σελ. 470-471].

Παρά την καταστροφή των εδαφών τους (ιδιαίτερα εκείνων τής Βαυαρίας) σε γενικές γραμμές ο Μαξιμιλιανός και ο αυτοκράτορας Φερδινάνδος τα πήγαν καλά στις συμφωνίες τής Βεστφαλίας. Πρβλ. Contarini, Relatione, MS. Marc. It. VII, 1107 (9016), φύλλο 21:

«Το Άνω Παλατινάτο, το οποίο ανήκε προηγουμένως στον Παλατινό οίκο, παραμένει στον δούκα τής Βαυαρίας όντας όμορο με το δικό του κράτος, ενώ για τον ίδιο λόγο η Βαυαρία ελευθερώνει στη συνέχεια για τον αυτοκράτορα την Άνω Αυστρία, συμφωνώντας ήδη για τα δεκατρία εκατομμύρια, τα οποία ο αυτοκρατορικός οίκος χρωστούσε στον οίκο τής Βαυαρίας και διασφαλίζοντας αυτή η ειρήνη, μπορούμε πραγματικά να πούμε ότι ο αυτοκράτορας, αν και βασανιζόμενος από κινδύνους, από εχθρούς και από την αναγκαιότητα, είχε πετύχει συμφέρουσα ειρήνη. Έπαιρνε το στέμμα τής Βοημίας κληρονομικό για τούς απογόνους του, που ήταν η αφετηρία αυτού τού πολέμου, ενώ οι Βοημοί το διατηρούσαν εκλεγόμενο. Διατηρούσε τα δικά του πατρογονικά κράτη με ελευθερία συνείδησης, δίνοντας ελεύθερα σε όλους τούς άλλους τής Γερμανίας. Ανακτούσε την Άνω Αυστρία, που ήταν δεσμευμένη για δεκατρία εκατομμύρια στον οίκο τής Βαυαρίας, χωρίς να πληρώσει δεκάρα. Ολοκληρώνοντας είχε κάνει για τον εαυτό του επωφελή ειρήνη, όσο επιζήμια κι αν ήταν αυτή για την εξουσία και τη δύναμη των αυτοκρατορικών, λόγω τής γνώσης που είχαν τα κράτη τής αυτοκρατορίας για τις δυνάμεις τους και ακόμη και για τον τρόπο χειρισμού για να μην παραμένουν υποταγμένα».

(Il Palatinato Superiore, che prima era della casa Palatina, rimane al Duca di Baviera contiguo a suoi stati, per il qual ogetto Baviera rilascia poi a Cesare l’Austria Superiore, impegnatali già per tredici millioni, che la Casa Imperiale doveva poi a quella di Baviera, sì che in questa pace sì può dire con verità che l’Imperatore benchè angustiato da pericoli, nemici, et necessità abbi fatto per lui una pace vantaggiosissima. Ha conseguito la corona di Boemia ereditaria nella sua dissendenza, che fu l’origine della presente guerra, mentre li Boemi la prettendevano ellettiva. Ha presservato il suoi stati patrimoniali dalla libertà di conscienza, concedendola liberamente in tutti gl’altri d’Alemagna. Ha rlcuperato l’Austria Superiore impegnata per tredici millioni alla casa di Baviera senza esborsare un quatrino. In somma ha fatto per lui una pace avantaggiosa altretanto quanto dannosa all’auttorità e forze imperiali per la cognitione che si è datta ai stati dell’Impero delle proprie loro forze e del modo ancora di maneggiarle per non rimaner assogettiti.)

[←28]: Πρβλ. Dumont, VI-1, αριθ. ccxlvii, σελ. 402, έγγραφο με χρονολογία 1649.

[←29]: Dumont, VI-1, αριθ. ccxliv, άρθρα xi-xii. σελ. 482-83. Ο Αύγουστος τής Σαξωνίας πέθανε το 1680.

[←30]: Dumont, VI-1, αριθ. cclxiv, σελ. 521-22, «συνήφθη στην Κωνσταντινούπολη την 1η Ιουλίου τού έτους Κυρίου 1649» (actum Constantinopoli 1. Julii anno Christi 1649).

[←31]

Tα πρωτότυπα κείμενα των αναφορών τού Κονταρίνι προς τον δόγη και τη Γερουσία κατά τη διάρκεια των ετών του στη Βεστφαλία υπάρχουν στα ενετικά αρχεία [Arch. Di Stato di Venezia (ASV), Senato, Dispacci Münster (όπου διέμενε ο Κονταρίνι μέχρι το 1649), Filze 1-11]. Η πρώτη αναφορά έχει ημερομηνία 31 Ιουλίου 1643 και η τελευταία 19 Ιουνίου 1650. Υπάρχουν αντίγραφα αυτών των αναφορών σε επτά τόμους στη Bilbl. Nazionale Marciana (Βενετία), MSS. It. VII, 1098-1104 (8148-8154), Registro di Lettere scritte al Serenissimo Senato di Venetia al Signor Cavalier Alvise Contarini, ambasciator straordinario al Convento per la Pace universal di Christianità in Mü[n]ster]. H πρώτη από αυτές τις επιστολές είναι γραμμένη στη Βενετία στις 31 Ιουλίου 1643 και η τελευταία, η υπ’ αριθ. 424, είναι γραμμένη στις 28 Δεκεμβρίου 1649, προφανώς στις Βρυξέλλες.

Υπάρχουν επίσης δύο τόμοι με Lettere del Senato al Cavalier Alvise Contarini, ambasciator a Münster per la Pace di Christianità (περισσότερες από τριακόσιες επιστολές από 8 Αυγούστου 1643 έως 4 Ιουνίου 1650), MSS. Marc. It. VII, 1105-1106 (8155-8156), όπου ο πρώτος τόμος καλύπτει την περίοδο 1643-1646. Άλλη συλλογή στη Μαρκιανή, MS. It. VII, 1926 (9055), περιλαμβάνει μεγάλη ομάδα επιστολών γραμμένων από ηγεμόνες, υπουργούς και άλλα σημαντικά πρόσωπα προς τον Κονταρίνι, που βρισκόταν στο Μύνστερ και στο Παρίσι από το 1644 μέχρι το 1649. Οι επιστολές είναι όλες πρωτότυπες, υπογράφονται από τούς αποστολείς και οι σφραγίδες τους υπάρχουν ακόμη στα κείμενα. Η εξέχουσα θέση και η σπουδαιότητα τού Κονταρίνι πιστοποιείται από τον όγκο αυτής τής αλληλογραφίας και τον μεγάλο σεβασμό που επιδεικνύουν εκείνοι που τού γράφουν.

Πλήρης κάλυψη των αρχειακών και άλλων πηγών, που σχετίζονται με την αποστολή τού Κονταρίνι στη Βεστφαλία υπάρχει στην εξαιρετική μελέτη τού Stefano Andretta , «La Dlplomazia veneziana e la pace di Vestfalia (1643-1648)». Annuario dell’Istituto storico italiano per l’età moderna e contemporanea , XXVII-XXVΙΙΙ (1975-1976), Ρώμη, 1978, σελ. 3-128. Ο Andretta διερευνά τις διπλωματικές περιπλοκές και καθαρότητες, τα σημαντικά ζητήματα που συζητήθηκαν στο Μύνστερ και στο Όσναμπρυκ, αντιπαραβάλλοντας την περιγραφή του με ολόκληρο το υπόβαθρο τού Τριακονταετούς Πολέμου. Σημειώστε επίσης A.M. Bettanini , «Alvise Contarini ambasciatore Veneto (1597-1651)». Rivista di studi politici internationali , IX (1942), 371-416, που μάς παρέχει έρευνα τής πρώιμης σταδιοδρομίας τού Κονταρίνι, σκιαγράφηση των ετών του στο Μύνστερ και κατάλογο των σχετικών αρχειακών πηγών, A. Zanon dal Bo, Alvise Contarini mediatore per la Repubblica di Venezia nel Congresso di Vestfalia (1643-1648), Λουγκάνο, 1971, το οποίο δεν έχω δει, καθώς και τη σκιαγράφηση τής σταδιοδρομίας τού Κονταρίνι από τον G. Benzoni στο Dizionario biografico degli Italiani XXVΙΙΙ (1983), 82-91, με εκτεταμένη βιβλιογραφία. O Κονταρίνι έφτασε στο Μύνστερ στις 20 Νοεμβρίου 1643.

[←32]: Contarini, Relatione… per la pace universale al convento di Münster (1650), MS. Marc. It. VII, 1107 (9016), φύλλα 5, 7, 12. Για την ειρήνη τού Ράκοζυ με τον Φερδινάνδο Γ’ (στις 16 Δεκεμβρίου 1645) βλέπε πιο πάνω, Κεφ. 3, περιοχή σημ. 2-5. Ο Joseph Fiedler, Die Relationen der Botschafter Venedigs über Deutschland und Österreich im siebzehnten Jahrhundert, I (Βιέννη, 1866), 293-366) έχει δημοσιεύσει το κείμενο των Relatione τού Κονταρίνι από μεταγενέστερο αντίγραφο (σε βιεννέζικο χειρόγραφο).

[←33]: O Andretta , «La Diplomazia Veneziana». ιδιαίτερα σελ. 72-93, όντως ασχολείται σε κάποια έκταση με το τουρκικό πρόβλημα.

[←34]: Contarini, Relatione, MS. Marc. It. VII, 1107 (9016), φύλλο 19.

[←35]: Contarini, Relatione, φύλλα 14, 15 και εξής, 16, 20, 22. Στις 12 Νοεμβρίου 1648 ο Ενετός δόγης Φρανσέσκο Μολίν έγραφε στον Κονταρίνι (η επιστολή του έφτασε στο Μύνστερ στις 26 Νοεμβρίου): «Στις 7 τού μηνός έφτασε η αναφορά σας τής 24ης τού περασμένου [24 Οκτωβρίου], με την ειδοποίηση για τη σύναψη και υπογραφή τής ειρήνης τής αυτοκρατορίας» (A 7 del corrente gionse il vostro dispaccio de 24 passato con l’aviso della Pace d’Imperio conclusa et sottoscritta) [Lettere del Senato al Cav. Alvise Contarini, ambasciator a Münster, MS. Marc. It. VII, 1106 (8156), φύλλο 238].

[←36]: Contarini. Relatione, φύλλο 35.

[←37]: O Κονταρίνι είχε βέβαια πάντοτε πλήρη επίγνωση τού τουρκικού προβλήματος τής Βενετίας. Αποτελεί το κύριο θέμα των Αναφορών του (Relatione). Τρεις τόμοι με επιστολες, σε μεγάλο βαθμό από το 1639, απευθυνόμενες σε αυτόν [MSS. Marc. It. VII, 1207-9 (8552-4)], περιλαμβάνουν επιστολές που τού στάλθηκαν όταν ήταν βαΐλος τής Δημοκρατίας στην Πύλη.

[←38]: Contarini, Relatione, φύλλο 23.

[←39]: Contarini, Relatione, φύλλο 23.

[←40]: Contarini, Relatione, φύλλα 24 και εξής.

[←41]: Πρβλ. Dumont, VI-1, αριθ. cclxxvii, σελ. 549-61, κείμενα γραμμένα στη Νυρεμβέργη από 21 Σεπτεμβρίου 1649 έως 5 Οκτωβρίου 1650 και σημειώστε στο ίδιο, αριθ. cclxxix.

[←42]: The Papacy and the Levant, IV, 1998.

[←43]: Πρβλ. Parker et al., The Thirty Years’ War, σελ. 190-226, Theodore K. Rabb, «The Effects of the Thirty Years’ War on the German Economy», Journal of Modern History, XXXIV (1962), 40-51, J. V. Polišenský, «The Thirty Years’ War», Past and Present, vi (Νοέμβριος 1954), 31-43, Polišenský, «The Thirty Years’ War and the Crises and Revolutions of Seventeenth-Century Europe», στο ίδιο, XXXIX (Απρίλιος 1968), 34-43, Henry Kamen, «The Economic and Social Consequences of the Thirty Years’ War», στο ίδιο, XXXIX, 44-61, πολύ καλό άρθρο. Για τις διάφορες «κρίσεις» και τα πολλά προβλήματα, με τα οποία ο ιστορικός τού 17^ου αιώνα παλεύει για χρόνια, σημειώστε τα ενδιαφέροντα δοκίμια τού Rabb, στο The Struggle for Stability in Early Modern Europe, Νέα Υόρκη, 1975.

[←44]: Dumont, Corps universel diplomatique, VI-2 (1728). αριθ. xlii, xlix, lv-lvii, lxxv, σελ. 127 και εξής.

[←45]: Dumont, VI-2. αριθ. cxv, σελ. 303-15, «συνήφθη στην Όλιβα στις 3 Μαϊου 1660» (datum Olivae, die tertia mensis Maii, anno 1660). Η Όλιβα βρίσκεται στη βόρεια Πολωνία, λίγα μίλια βορειοδυτικά τού Ντάντσιχ (Γκντανσκ).

[←46]: Dumont, VI-2, αριθ. cxx, σελ. 310-24, «συνήφθη στο κάστρο τής Κοπεγχάγης στις 27 Μαϊου [το κείμενο γράφει Ιουνίου από λάθος] τού έτους 1660» (actum in castris ad Ηafniam 27 Maii anno 1660), με προσθήκες στο ίδιο, σελ. 324-26. Η 28^η Μαϊου (παλαιά χρονολόγηση) γίνεται 6 Ιουνίου με το Γρηγοριανό ημερολόγιο. Σημειώστε επίσης στο ίδιο, αριθ. cxxxviii-cxl, σελ. 358-63.

[←47]: Dumont, VI-2, αριθ. cxii, σελ. 363-64, κείμενο με ημερομηνία 21 Ιουνίου/1 Ιουλίου 1661.

[←48]: Dumont, VI-3. αριθ. xi-xiii, σελ. 23-25, «συνήφθη στο τουρκικό κάστρο τού Βάζβαρ στις 10 Αυγούστου 1664» (actum in castris Turcicis apud Vasvarum decima mensis Augusti anno MDCLXIV): «…αμετάβλητη ειρήνη για είκοσι χρόνια…» (…pax in viginti annos prorogata….).

[←49]: Πρβλ. John A. Mears, «The Influence of the Turkish Wars in Hungary on the Military Theories of Count Raimondo Montecuccoli», στο C. K. Pullapilly και E. J. Van Kley (επιμ.), Asia and the West: Essays in Honor of Donald F. Loch, Νοτρ Νταμ, Ιντιάνα, 1986, σελ. 129-45 και βλέπε ιδιαίτερα Thomas M. Barker, The Military Intellectual and Battle: Raimondo Montecuccoli and the Thirty Years’ War, Ώλμπανυ, N.Y., 1975, σελ. 1-71.