Σημειώσεις Κεφαλαίου 7

[←1]: ASV, Senato, Deliberationi Costantinopoli (Secreta), Reg. 32 (1668-1672), φύλλο 2 (93).

[←2]: Στο ίδιο, φύλλα 3-6 (94-97).

[←3]: Στο ίδιο, φύλλο 10-11 (101-102).

[←4]: Στο ίδιο, φύλλο 25 (116).

[←5]: Στο ίδιο, φύλλο 14 (105).

ASV, Senato, Delib. Costantinopoli, Reg. 32, φύλλο 14 (105):

«Η αγάπη τής Δημοκρατίας για την Υψηλή Πύλη δεν έχει ποτέ μεταβληθεί στη ψυχή μας, ενώ η εκτίμηση για το πολύ άξιο πρόσωπο τής Εξοχότητάς σας ανταποκρίνεται στο αξίωμα τού συνετού βεζύρη με τη μοναδική αξία του. Οφείλουμε λοιπόν να δείξουμε εμπιστοσύνη, δηλαδή να κλίνουμε προς την ησυχία των υπηκόοων και την αποφυγή αιματοχυσίας. Οι δικές μας ειλικρινείς προθέσεις για καλή, δίκαιη και ασφαλή ειρήνη είναι πάντοτε οι ίδιες και θα είναι εκείνες που θα παρουσιαστούν από τον αγαπητό μας Αντρέα Βαλιέρ, ο οποίος θα έρθει με βασιλικές εγγυήσεις στην Πύλη γι΄ αυτή την υπόθεση. Να είστε βέβαιος ότι θα ακούσει πρόθυμα και θα προτείνει κάθε καλύτερη δυνατή αντιμετώπιση, όπως θα φανεί από τις ευχές του για την επιθυμητή ευημερία. [υπέρ] +141, [κατά] 3, [λευκά] 2».

(L’affettuosa οsservanza della Republica verso l’Eccelsa Porta non ha mai havuta alteratione ne gl’animi nostri, come pure la stima verso la persona dignissima dell’Eccellenza vostra è in quel posto che la dichiara per prudentissimo ministro con suo merito singolare. Dovemo però prender confidenza che sia per inclinare alla quiete de’sudditi et al risparmio del sangue. Le nostre intentioni sincere di buona, giusta, e sicura pace saranno sempre le stesse, et essendole queste presentate dal dilettissimo nostro Andrea Valier, che con reggie sicurezze se ne passa alla Porta per questo affare, si assicuriamo sarà udito volontieri e prestatole ogni miglior trattamento, come la preghiamo con li augurii alla sua persona delle prosperità desiderate. [de parte] +141, [de non] -3, [non sinceri] -2).

Η Γερουσία ενέκρινε επίσης παρόμοιες επιστολές προς τον μουφτή και «τους άλλους πασάδες τής Πύλης» [στο ίδιο, φύλλα 14-15 (105-106)].

[←7]: PRO, SP 97, XIX, φύλλα 20-21. Ίσως είναι μικρό θέμα, αλλά ο Βαλιέρ στελνόταν στην Πύλη ως «ευγενής απεσταλμένος», όχι ως νέος βαΐλος. Ο Ράυκωτ είχε εκλεγεί ως μέλος τής Βασιλικής Εταιρείας (Royal Society) στις 12 Δεκεμβρίου 1666. Θα χριζόταν ιππότης στις 8 Οκτωβρίου 1685. Για την τουρκική πολιορκία τού Χάνδακα το καλοκαίρι τού 1668 σημειώστε Cal. State Papers …. Venice, XXXV (1935, ανατυπ. 1970), ιδιαίτερα αριθ. 324 και εξής, σελ. 241 και εξής και για τον Ράυκωτ βλέπε Sonia P. Anderson, An English Consul in Turkey: Paul Rycaut at Smyrna, 1667-1678, Οξφόρδη, 1089, ευανάγνωστο και αξιόπιστο.

[←8]: ASV, Senato, Delib. Costantinopoli, Reg. 32, φύλλο 18 (109).

[←9]: Στο ίδιο, Reg. 32, φύλλο 19 (110), έγγραφο με ημερομηνία 8 Αυγούστου 1668.

[←10]

Diario della Speditione dell’ illustrissimo et eccellentissimo signor Alvise da Molin, Cavagliere, alla Porta del Gran Signore:

«Εξελέγη ο επιφανής άρχοντας ιππότης Αλβίζε ντα Μολίν στις 4 Αυγούστου 1668, ημέρα Σάββατο σε αποστολή στην Πύλη με τον τίτλο τού ευγενούς απεσταλμένου και αποδέχθηκε γενναιόδωρα το τόσο δύσκολο καθήκον, βάζοντας στην άκρη κάθε ιδιωτικό συμφέρον τόσο τού προσώπου του, που συμπληρώνει ηλικία 63 ετών, όσο και τού σπιτιού του, που αυτούς τούς καιρούς έχει περισσότερο από ποτέ ανάγκη τής συνδρομής του…» [MS. Marc. It. VII, 1608 (75I4), σελ. 1].

(Eletto l’illustrissimo et eccellentissimo Signor cavaglier Alvise da Molin gli 4 Agosto 1668, giorno di Sabato, in Pregadi alla Porta con titolo gentilhuomo inviato, generosamente accetò carica tant’ardua, posposto ogni privato interesse tanto di sua persona giunta all’età d’anni 63, come della sua casa più che mai bisognosa in quel tempo della di lui assistenza …)

Tο χειρόγραφο αυτό είναι γραμμένο από καλλιγραφικό, καθαρό χέρι και περιλαμβάνει 150 σελίδες.

Tο Diario εμφανίζεται επίσης στο MS. Marc. It., VII, 651 (8580), φύλλα 101-138, όπου στο τελευταίο φύλλο παρέχεται το όνομα τού συγγραφέα: «Γραμμένο από τον πατέρα Κάρλο Παγκανίνο τής Κοινωνίας τού Ιησού, εξομολογητή τής Εξοχότητάς του στην προαναφερθείσα πρεσβεία και αποστολή» (Scritto dal Padre Carlo Paganino della Compagnia di Gesù, confessore di sua Eccellenza nella sopradetta ambasciata e spedizione). Υπάρχει κι άλλο αντίγραφο στη Μαρκιανή στο MS. It. VII, 365 (7035), σελ. 1-354. Η διαφορά στον αριθμό σελίδων οφείλεται στον μεγαλύτερο γραφικό χαρακτήρα τού αντιγραφέα.

[←11]: ASV, Senato, Delib. Costantinopoli, Reg. 32, φύλλα 19-20 (110-111), έγγραφο με ημερομηνία 8 Αυγούστου 1668 και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 20-21 (111-112). Όπως θα περίμενε κανείς, ο Capello εμφανίζεται στα κείμενα και ως Cappello.

[←12]: Delib. Costantinopoli, Reg. 32, φύλλο 21 (112), έγγραφο με ημερομηνία 10 Αυγούστου 1668.

[←13]: Στο ίδιο, φύλλο 23 (114), με ημερομηνία 25 Αυγούστου 1668.

[←14]: Στο ίδιο, φύλλο 24 (115).

[←15]: Στο ίδιο, φύλλο 27 (118).

[←16]: Στο ίδιο, φύλλο 26 (117).

[←17]: Delib. Costantinopoli, Reg. 32. φύλλο 27 (118), έγγραφο με ημερομηνία 31 Οκτωβρίου 1668.

[←18]: ASV, Senato (Secreta), Dispacci Costantinopoli (1668-1669), αριθ. 14, φύλλα 90-91, χρονολογημένο στη Λάρισα την 1^η Νοεμβρίου 1668. γι΄ αυτόν τον «φάκελλο» (Filza) ή Μητρώο, βλέπε παρακάτω, σημείωση 22.

[←19]: PRO , SP 97, XIX, φύλλο 49, έγγραφο με ημερομηνία 28 Οκτωβρίου/7 Νοεμβρίου 1668. Στην ίδια επιστολή, ξανανοιγμένη και χρονολογημένη στις 22 Νοεμβρίου/2 Δεκεμβρίου [φύλλο 50], «ο Μεγάλος Άρχοντας συνεχίζει στη Λάρισα και ο Ενετός πρεσβευτής δεν έχει προωθήσει τις υποθέσεις του». Ο Πωλ Ράυκωτ, τα έργα τού οποίου ανατυπώνονταν συχνά και έγινε γνωστός, πριν πάει στη Σμύρνη ήταν γραμματέας τού Ουίντσισλη. Για τον Ράυκωτ βλέπε Sonia Ρ. Anderson, An English Consul in Turkey: Paul Rycaut at Smyrna, 1667-1678 (1989), αναφορά στο οποίο γίνεται πιο πάνω στη σημείωση 7.

[←20]: PRO, SP 97, XIX, φύλλο 53. Ο Χένρυ Μπέννετ, Λόρδος Άρλινγκτον, ήταν υπουργός εξωτερικών από τον Οκτώβριο τού 1662 μέχρι τον Σεπτέμβριο τού 1674, όταν τον διαδέχθηκε ο Τζόζεφ Ουίλλιαμσον. Ο Χάρβεϋ ακολούθησε τον Λόρδο Ουίντσισλη ως πρεσβευτής τού Καρόλου Β΄ στην Πύλη.

[←21]

Όταν το εκκλησιαστικό συμβούλιο συνεδρίασε στο παπικό ανάκτορο στο Κυρηνάλιο τη Δευτέρα 9 Ιουλίου (1668),

«…ο Κύριός μας [Κλήμης Θ΄] μίλησε για την υποστήριξη, την οποία οι χριστιανοί ηγεμόνες πρόσφεραν για την υπεράσπιση τής Κρήτης, αυτή τη φορά που μπήκε στο νησί μεγάλος αριθμός Τούρκων, που τούς ανάγκασε να παραδώσουν την πόλη [sic] τής Κρήτης, πράγμα το οποίο γεμίζει άγχος την ψυχή τής Αγιότητάς του, όχι λιγότερο επειδή η οποιαδήποτε παρηγοριά τής Αγιότητάς του θα προσφέρει βοήθεια στους χριστιανούς ηγεμόνες, των οποίων οι υπερασπιστές, βηθούμενοι από το συνηθισμένο θάρρος και την αποφασιστικότητά τους, θα νικήσουν τούς επιτιθέμενους βαρβάρους…».

(…dominus noster verba fecit de suppetiis, quas principes Christiani offerunt pro Crete defensione hoc ipso tempore quo allatum fuit ingentem Turcarum numerum in eam insulam descendisse, quo Cretam urbem ad deditionem compellerent, quae res Sanctitatis suae animum ingenti sollicitudine onerasset, non minori Sanctitati suae solatio varia in principibus Christianis auxilia oferri, quibus propugnatores adiuti barbarorum impetum solita animi fortitudine et constantia retundant…)

Arch. Segr. Vaticano, Acta Consistorialia, Acta Miscellanea, τομ. 42, φύλλα 73-74 και πρβλ. φύλλο 76, όπου οι στρατιώτες τούς οποίους οι χριστιανοί ηγεμόνες είχαν υποσχεθεί να στείλουν στην Κρήτη για να βοηθήσουν στην ανακούφιση τής πολιορκίας τού Χάνδακα παρέχονται με μάλλον διαφορετικούς αριθμούς. Πρβλ. γενικά Pastor, Gesch. d. Päpste, XIV-1 (1929), 603-4.

Ο Carlo Paganino έχει πολλά να πει για τον ανηψιό τού Κλήμεντος Θ΄, τον Βιντσέντσο Ροσπιλιόζι, καθώς και για τούς παπικούς βοηθητικούς, στις πρώτες σελίδες τού δικού του Diario τής αποστολής τού Μολίν στους Τούρκους.

[←22]

Delib. Costantinopoli, Reg. 32, φύλλα 27-30 (118-121), έγγραφο με ημερομηνία 22 Νοεμβρίου 1668, [de parte] +13, [de non] -1, [non sinceri] -8, αλλά, παρά τη μικρή συμμετοχή στην ψηφοφορία, ο σταυρός μπροστά από τις 13 ψήφους τής πλειοψηφίας φαίνεται να δείχνει ότι η πρόταση εγκρίθηκε από τη Γερουσία.

Μπορεί να βρει κανείς στο Arch. Di Stato di Venezia , ASV , Senato (Secreta), Dispacci Costantinopoli (1668-1669), σε «φάκελλο» (Filza) κάποτε αριθμημένο 153, εξηνταοκτώ αριθμημένες αναφορές (με άλλες να λείπουν κι άλλες να βρίσκονται εδώ κι εκεί) τού Αλβίζε ντα Μολίν προς τον δόγη και τη Γερουσία, μαζί με επιστολές από τούς γραμματείς Τζιοβάννι Καπέλλο και Τζιοβάννι Πιέτρο Καβάλλι, τα ονόματα των οποίων εμφανίζονται συχνά στη διπλωματική αλληλογραφία αυτής τής περιόδου, καθώς και επιστολές, από, προς και σχετικές με τον Ενετό δραγουμάνο Γκρίλλο και τον Τούρκο δραγουμάνο Παναγιώτη. Μάλιστα οι επιστολές σε αυτόν τον φάκελλο καλύπτουν την περίοδο από τον Ιούλιο τού 1668 μέχρι τον Φεβρουάριο τού 1670 (ενετική χρονολόγηση 1660). Για τον Πάντρε Οττομάνο βλέπε πιο πάνω, Κεφάλαιο IV, σημείωση 16.

[←23]: PRO, SP 97, XIX, φύλλο 62. Για το ταξίδι τού Μολίν από τη Λάρισα και για το ταξίδι του προς τον Χάνδακα σημειώστε τη λεπτομερή περιγραφή τού Paganino στο Diario della Speditione dell’illustr. et eccell. Signor Alvise da Molin, MS. Marc. It. VII, 1608 (7514), σελ. 52 και εξής.

[←24]: Delib. Costantinopoli, Reg. 32, φύλλα 32-33 (123-124), «στις 9 Μαρτίου 1669, προς τον αγαπημένο μας ευγενή Αλβίζε Μολίν» (adì IX Marzo MDCLXIX, al dilettissimo nobil nostro Alvise Molin).

[←25]: ASV, Senato (Secreta), Dispacci Costantinopoli (1668-1669), αριθ. 37, φύλλα 254-257, «Χανιά, 2 Μαϊου 1669, νέο ημερολόγιο» (Canea 2 Maggio 1669 S[til] N[ovo]).

[←26]: PRO, SP 97, XIX, φύλλα 75-76, πάνω από το πλοίο Ιερουσαλήμ στο λιμάνι τής Μάλτας στις 4/14 Απριλίου 1669. Ο Σουλεϊμάν Β΄ διαδέχθηκε τελικά τον μεγαλύτερο αδελφό του Μεχμέτ Δ’ το 1687.

[←27]: Delib. Costantinopoli, Reg. 32, φύλλα 33-34 (124-125), έγγραφο με ημερομηνία 11 Mαϊου 1669, όπου το αποτέλεσμα τής ψηφοφορίας στη Γερουσία ήταν 84 (χωρίς τον σταυρό + που υποδεικνύει τη θέση σε εφαρμογή τής πρότασης για αποστολή τής επιστολής), -22, -60: «Δεν δημοσιεύτηκε, γιατί πλειοψηφεί κατά δύο μόνο ψήφους και σύμφωνα με τούς κανονισμούς παραπέμπεται σε άλλο Συμβούλιο» (Νon publicata presa per esser superior di due soli voti giusta le leggi et mandata ad altro Conseglio). Για τον Τζιάκομο Ταρσία στο θέμα αυτό, βλέπε Diario della Speditione dell’illustr. et eccell. Signor Alvise da Molin [MS. Marc. It. VII, 1608 (7514), σελ. 47].

[←28]: Delib. Costantinopoli, Reg. 32, φύλλα 35-37 (126-128), «στις 16 Αυγούστου 1669, προς το αγαπημένο μας ευγενή Αλβίζε Μολίν, ιππότη, στα Χανιά» (odì XVI Agosto [MDCLΧIX], al dileltissimo nobil noslro Alvise Molin, cavaliere, alla Canea): +147, -10, -67.

[←29]: Delib. Costantinopoli, Reg. 32, φύλλα 37-38 (128-129), «στις 16 Αυγούστου 1669, προς τον ναυτικό γενικό διοικητή» (odì XVI Agosto [MDCLΧIX], al capitan general da mar).

[←30]: Πρβλ. Kretschmayr, Gesch, v. Venedig, III (1934, ανατυπ. 1964), 347-48, Pastor, Gesch. d. Päpste, XIV-1 (Φράιμπουργκ ιμ Μπράισγκαου, 1929), 604. Παραδόξως ο Graziani, Francisci Mauroceni…gesta (1698), σελ. 142-68 δεν αναφέρει τον Ροσπιλιόζι στην περιγραφή του για τα γεγονότα τού έτους 1668. O Arrighi, De vita et rebus gestis Francisci Mauroceni (1749), βιβλίο ii, σελ. 115-53 δίνει μεγαλύτερη προσοχή στον Λα Φεγιάντ και πολύ λίγη στον Ροσπιλιόζι.

[←31]: Κατά τη διάρκεια τής δεκαετίας τού 1660 οι γαλλικές σχέσεις με την Οθωμανική αυτοκρατορία ήσαν όμως μάλλον αναστατωμένες, γιατί ο Λουδοβίκος ΙΔ’ δυσκολευόταν να καταλήξει σε συνεπή πολιτική αντιμετώπισης των Τούρκων. Πρβλ. W.Η. Lewis, Levantine Adventurer: The Travels and Missions of the Chevalier d’Arvieux, Νέα Υόρκη και Άμστερνταμ, 1063, σελ. 133 και εξής.

[←32]: Για τα γεγονότα στις 25 Ιουνίου 1669 βλέπε ιδιαίτερα Bigge, Der Kampf um Candia (1899), σελ. 171-77. Σημειώστε επίσης την περιγραφή τού Carlo Paganino στο Ημερολόγιό του (Diario) για την πρεσβεία τού Αλβιζε ντα Μολίν στους Τούρκους [στο MS. Marc. It. VII, 1608 (7514), σελ. 80 και εξής και για τις οχυρώσεις τού Χάνδακα στο ίδιο, σελ. 107-111].

[←33]: Bigge, Der Kampf um Candia (1899), σελ. 181-84. Registro di Lettere del Cav. F. Vincenzo Rospigliosi, Arch. Segr. Vaticano, Miscell., Arm. XVI, τομ. 138, φύλλα 184-188, έγγραφα με ημερομηνία 25 Ιουλίου 1669. Όντας σχεδόν πάντοτε σε θέση να διαβάζω τις χειρόγραφες πηγές στα αρχεία και τις βιβλιοθήκες όπου βρίσκονται, έχω ως επί το πλείστον γλιτώσει από τη χρήση μικροφίλμ. Αυτό όμως δεν συνέβη στην περίπτωση των επιστολών Ροσπιλιόζι, για τις οποίες χρειάστηκε να βασιστώ σε μικροφίλμ που είχα αποκτήσει πριν από πολλά χρόνια. Δυστυχώς το τελευταίο περίπου τρίτο αυτού τού χειρόγραφου [φύλλα 147 και εξής] υπέστη προφανώς ζημιές από την υγρασία, με αποτέλεσμα μεγάλο μέρος τού μικροφίλμ να μην είναι δυνατό να διαβαστεί.

[←34]: Για το σφυροκόπημα από τούς Τούρκους των προμαχώνων Αγίου Ανδρέα και Σαμπιονέρα πρβλ. Nova e vera relatione del combattimento novamente seguito in Candia, τυπωμένο σε Βενετία, Μπολώνια και Φερράρα από τον Giulio Bulzoni Giglio, 1669. Σχέδια των προμαχώνων Σαμπιονέρα και Αγίου Ανδρέα παρέχονται στον Bigge, Der Kampf um Candia (1899), μεταξύ σελ. 154-55 και στο Venezia e la difesa del Levante, (1986), σελ. 136-37, 165 και εξής. Ένας Ενετός ονομαζόμενος Barozzi, που λιποτάκτησε ως εξωμότης στους Τούρκους, είχε βοηθήσει τον Αχμέτ Κιοπρουλού κατά την τελική περίοδο τής πολιορκίας, καθιστώντας σαφή την έκταση τής αδυναμίας των οχυρώσεων Σαμπιονέρα και Αγίου Ανδρέα [ASV , Inquisitori di Stato , Lettere da Costantinopoli , Busta 419, passim, αναφερόμενο από Dores Levi-Weiss , «Le Relazioni fra Venezia e la Turchia dal 1670 al 1684 …». Veneto-Tridentinο , VII (1925), 32, σημείωση 5].

[←35]

Πρβλ. Registro di Lettere del Cav. F. Vincenzo Rospigliosi, φύλλο 206:

«Οι ασθένειες που επικρατούν συνήθως σε αυτόν τον στρατό γίνονται ιδιαίτερα αισθητές στην παπική ομάδα, όπου σήμερα υπάρχουν περισσότεροι από 167 ασθενείς και 38 που είναι ήδη νεκροί…», έγγραφο χρονολογημένο στη Ζάκυνθο στις 6 Σεπτεμβρίου 1668 (sic).

(Le malattie che regnano generalmente in quest’armata si fanno specialmente sentire sopra la squadra pontificia, dove hoggi si contano 167 infermi oltre a 38 che già son morti …)

[←36]

Για τη γαλλική εκστρατεία και την πτώση τού Χάνδακα στους Τούρκους βλέπε Stato dell’armata e soccorso reale mandato dalla Maestà Christianissima in Candia contro il Turco l’anno corrente 1669, mosso dal santo e pio zelo della Santità di N. S. Clemente Nono, per diminuire et abbattere le force ottomane [Βενετία, appresso Camillo Βortoli, 1669], Giov. Graziani, Francisci Mauroceni…gesta, Πάδουα, 1698. σελ. 171-96, Antonio Arrighi, De vita et rebus gestis Francisci Mauroceni, [Πάδουα, 1749, βιβλ. ii-iii, σελ. 153-218, καλή περιγραφή] και βλέπε ιδιαίτερα Bigge, Der Kampf um Candia in den Jahren 1667-1669 (1899), σελ. 158 και εξής, 164-201. Έχοντας διαβάσει τον Bigge, πρέπει κανείς να κοιτάξει τον Camillo Manfroni, «I Francesi a Candia», Νuovo Archivio Veneno (1902), 385-93. Σημειώστε επίσης Gino Damerini, Morosini (1929), σελ. 119-44, Kretschmayr, Gesch, v. Venedig, III (1934, ανατυπ. 1964), 336-41, έγγραφα τα οποία δεν μάς βοηθούν ιδιαίτερα, Anderson, Naval Wars in the Levant (1952), σελ. 181-84, ενώ (μεταξύ πολυάριθμων άλλων έργων) υπάρχει ευανάγνωστη αφήγηση των γεγονότων από τον Η. de Nanteuil, «Le Duc de Vivonne et ses galères a l’expédition de Candie (1669)», Revue historique des armées, αριθ. IV (Παρίσι, 1974), 7-31, την οποία έχω βρει χρήσιμη.

Όταν τα δυσάρεστα νέα τής παράδοσης τού Χάνδακα έφτασαν στη Βενετία, ο δόγης Ντομένικο Κονταρίνι έγραψε στον γενικό διοικητή Μοροζίνι ότι γνώριζε πολύ καλά όχι μόνο την πικρία που είχε αισθανθεί ο Μοροζίνι αναγκαζόμενος να παραδώσει το φρούριο στους Τούρκους,

«αλλά επαινούμε μαζί το στρατήγημα να ενώσει σε αυτήν (την ανάγκη να παραδώσει το φρούριο) τις ειρηνευτικές διαπραγματεύσεις και να κάνει τον Χάνδακα να αποφύγει το τίμημα τής ειρήνης. Για τον σκοπό αυτόν, χρησιμοποιούνται πάλι οι συνετές μορφές που εφαρμόστηκαν στην ίδια διαπραγμάτευση, τα πλεονεκτήματα που αποκομίστηκαν από αυτήν με την επιβίβαση των πολιτοφυλάκων, των πυρομαχικών και των κανονιών. Αλλά αυτή η δόξα που κοσμεί την καθολική έννοια τού κόσμου, έχοντας μπορέσει στη μακρά πορεία τριών ετών να υποστηρίξει την υπεράσπιση τού Χάνδακα απέναντι στην oθωμανική δύναμη, πρέπει επίσης να συνεχίσει να απεικονίζει την ψυχή, ενώ με την παράδοση τού φρουρίου, το οποίο έπεσε, έχετε δωρίσει στην Πατρίδα, με την προκύπτουσα κατάσταση, μια αξιοπρεπή και με πλεονεκτήματα ειρήνη, ενώ έχετε προσφέρει στις δυνάμεις, που έχουν αδυνατίσει, την ευκαιρία να ανασάνουν. Oπότε, για όλους τούς συντρέχοντες λόγους, η Γερουσία με επιδοκιμασίες δόξας και με μοναδικούς επαίνους για την αξία και σύνεσή σας, που κατά τη διοίκηση των ενόπλων δυνάμεων και τη διαπραγμάτευση έχετε εργαστεί τόσο παραγωγικά. … Γράφηκε στο ανάκτορό μας τού δόγη το έτος 1669 [sic], Αγκοστίν Μπιάνκι γραμματέας» [MS. Marc. It. VII, 657 (7481), φύλλο 151].

(ma unitamente commediamo l’espediente d’unire ad essa (la necessità di render la piazza) li negotiati della pace e far che Candia rieschi il prezzo della medesima. A questo fine proprie sono riuscite le forme prudenti praticate nella negotiatione medesima, i vantaggi in essa ottenuti con l’inbarco delle militie, munitioni, e cannoni. Questa gloria però che vi adorna nel concetto universale del mondo per haver potuto per il lungo corso di tre anni sostenere la diffesa di Candia a fronte dell’ Ottomana potenza, ben anche deve continuarvi ad illustrar l’animo, mentre con la cessione della piazza, ch’era cadente, havete donato alla Patria nello stato dell’emergenti una decorosa et avantaggiosa pace e prestato alle forze languide di essa un commodo respiro, onde per tutti li capi concorre il Senato con applausi di gloria e con singolari commendationi al vostro valore e prudenza che nella diretione dell’ armi e del negotiato vi havete così frutuosamente impiegato. … Data in nostro ducali palatio anno 1669 [sic], Agostin Bianchi segretario.)

Για όσο κι αν αξίζει αυτό, σύμφωνα με το Trattato politico sopra la pace fatto tra la Republica di Venetia et il gran Turco l’anno 1669 [(MS. Marc. It. VII, 656 (7791), φύλλο 9],

«Αν η Δημοκρατία έχει χάσει πολλούς από τούς ευγενείς της, τούς πολίτες και τούς υπηκόους της, που έχουν ένδοξα καθαγιάσει τη ζωή τους στην υπεράσπιση τού Χάνδακα και τής πίστης, δεν είναι παρά μικρή σταγόνα σε σύγκριση με την απέραντη θάλασσα τού άπιστου αίματος που έχει χυθεί από ένα εκατομμύριο και διακόσιες χιλιάδες Τούρκους, οι οποίοι βγαίνοντας (σύμφωνα με υπολογισμούς άλλων) από την Κωνσταντινούπολη με τον oθωμανικό στόλο χάθηκαν κατά τη διάρκεια αυτού τού πολέμου, ενώ μόνο η τελευταία επίθεση στον Χάνδακα κατά τη δική τους ομολογία έχει στοιχίσει στην Τουρκία τη ζωή εκατόν ογδόντα χιλιάδων μουσουλμάνων, καθώς και εκείνων που έφαγαν σίδερο και φωτιά στη Δαλματία και στην Αλβανία, στις μάταιες επιθέσεις στο Κότορ, το Σίμπενικ και το Σπλιτ και στις ήττες που υπέστησαν από τα ενετικά όπλα και από εκείνα των Μοριάκκι…».

(Se la Republica ha perduto molti de suoi nobili, cittadini, e suddlti che gloriosamente hanno consecrato la vita nella diffesa di Candia e della fede, non è stato ch’ una picola stilla in paragone del vasto mare del sangue infedele che si è versato da un millione e ducento mille Turchi, che usciti (a conto fatto d’ altri) da Constantinopoli su l’armate Ottomane sono periti nel corso di questa guerra, et il solo ultimo attacco di Candia per loro propria confessione è costato alla Turchia le vite di cento e ottanta mille Musulmani, e quanti ne haverà consumati il ferro et il foco nella Dalmatia e nell’ Albania e negl’inutili attacci di Cattaro, Sebenico, e di Spalato, e nelle sconfitte datte loro dall’ armi Venete e da Moriacci. …).

Σε κάθε περίπτωση ο μακροχρόνιος πόλεμος τού Χάνδακα είχε σίγουρα κοστίσει πολλές ζωές και πόρους τόσο στους Τούρκους όσο και στους Ενετούς. Για το οικονομικό κόστος τού πολέμου για τη Βενετία πρβλ. R.T. Rapp, Industry and Economic Decline in Seventeenth-Century Venice, Καίμπριτζ, Μασσ. και Λονδίνο, 1976, σελ. 149-54.

[←37]

ASV, Senato (Secreta), Dispacci Costantinopoli (1670), φύλλο 113. Σύμφωνα με τα άρθρα ii-iv τής συνθήκης τής 5^ης Σεπτεμβρίου (1660) μεταξύ Μεχμέτ Δ’ και Δημοκρατίας τής Βενετίας, την οποία διαπραγματεύτηκαν ο μεγάλος βεζύρης Αχμέτ Κιοπρουλού και ο γενικός διοικητής Φραντσέσκο Μοροζίνι [J. Dumont, Corps universel diplomatique, VII-1 (Άμστερνταμ και Χάγη, 1731), αριθ. i, σελ. 119]:

«…Όλα τα φρούρια, λιμάνια, γειτονικά νησιά και άλλοι τόποι, που βρίσκονται υπό την κυριαρχία τής Δημοκρατίας στο βασίλειο τού Χάνδακα, παραμένουν υπό την κυριαρχία τής ίδιας όπως και πριν από τον πόλεμο. Μεταξύ αυτών είναι η Σούδα, η Σπιναλόγκα, η Γραμβούσα και η Τήνος. Όλες οι εξαρτήσεις τής Σπιναλόγκα θα διαχωριστούν από το βασίλειο τού Χάνδακα.	…Omnia munimenta, portus, insulae adjacentes, et alia loca quae sub ditione Reipublicae in Regno Candiae sunt, eodem modo quo ante bellum sub dominatione eiusdem fuerunt, porro manebunt. In quorum numero sunt Suda, Spinalonga, Carabuse, et Tini omnesque dependentiae Spinalongae a Regno Candiae separentur.
Όλες οι πολιορκητικές μηχανές και συσκευές που θα βρίσκονται επί τόπου, υπό τον όρο ότι θα μείνουν εκεί στο σύνολό τους, έτσι ώστε ο γενικός διοικητής να δωρίσει στον μεγάλο βεζύρη 40 μεγάλες πολιορκητικές μηχανές.	Omnis res tormentaria, et instructus qui in loco erit, sub hac conditione illie in totum relinquetur, ut tamen supremus vezirius capitaneo generali xl tormenta majora dono det.
Όλα τα νησιά τού Αρχιπελάγους και άλλα, που ανήκουν στην ίδια Δημοκρατία, παραμένουν υπό την ίδια εξουσία στην οποία υπάγονταν πριν από τον πόλεμο. Επίσης το φρούριο τής Κλίσσα και όλα όσα αφαίρεσαν οι Ενετοί από τούς Τούρκους στη Δαλματία και την Αλβανία, θα αφεθούν υπαγόμενα στην απόλυτη και υπέρτατη δύναμη τής Γαληνοτάτης Δημοκρατίας».	Omnes insulae in Archipelago et aliae, quae ad ipsam Rempublicam pertinebunt, sub potestate eiusdem maneant eodem modo quo ipsi ante bellum subjectae fuerunt, fortalitiumque Clissa et omnia quae Veneti eripuerunt Turcis in Dalmatia et in Albania absolutae summaeque potestati Serenissimae Reipublicae subdita relinquentur.)

Οι Τούρκοι πρέπει να είχαν σοβαρά προβλήματα για να κάνουν τις παραχωρήσεις που αναφέρονται στο παραπάνω κείμενο. Η ιταλική εκδοχή των άρθρων i, ii, iii, xii-xiii παρέχεται στο Dores Levi-Weiss , «Le Relazioni fra Venezia e la Turchia dal 1670 al 1684 ….» , Veneto-Tridentino, IX-X (1926), 117-18 και για την πρεσβεία τού Μολίν στους Τούρκους σημειώστε Paganino, Diario , MS. Marc. It. VII, 1608(7514), σελ. 84 και εξής.

[←38]: Senato, (Secreta), Dispacci Costantinopoli (1668-1669), αριθ. 49, φύλλο 399, αναφορά τού Μολίν προς τον δόγη και τη Γερουσία με ημερομηνία 22 Σεπτεμβρίου 1669.

[←39]

Senato, Delib. Costantinopoli, Reg. 32, φύλλα 39-40 (130-131), «στις 18 Οκτωβρίου 1669» (adì XVIII Ottobre [MDCLXIX]), +89, -1, -3. Όσο για πληρωμές προς γραμματείς και βοηθούς, πριν από είκοσι περίπου χρόνια (το 1650) ο Αλβίζε Κονταρίνι είχε αναφερθεί σε

«γραμματείς και βοηθούς, κάποιοι με μισθό επτά και άλλοι με δεκαπέντε δουκάτα τον μήνα, που σήμερα δεν επαρκούν για τούς ιδιωτικούς υπαλλήλους των πρεσβευτών»

(secretarii e coadiutori, questi con sette e quelli con quindeci ducati al mese salarii, che oggidì non bastano a servitori privati degli ambasciatori)

[Relatione … per la pace universale al Convento di Münster (1650), στο MS. Marc. It. VII, 1107 (9016), φύλλο 12].

[←40]: Delib. Costantinopoli, Reg. 32, φύλλα 40-42 (131-133), «στις 19 Οκτωβρίου 1669 προς τον πρεσβευτή Μολίν, διορισμένο στην Πύλη» (adì XIX Ottobre [MDCLXIX] all’ambasciator Molin destinato alla Porta). Tο λιμάνι τού Σπαλάτο (Σπλιτ) ξανάνοιξε για τα ενετικά σκάφη, για το οποίο πρβλ. Dores Levi-Weiss , «Le Relazioni fra Venezia e la Turchia dal 1670 al 1684 e la formazione della Sacra Lega». Veneto-Tridentino , VII (1925), 5, ο οποίος δείχνει μεγάλη προσοχή για τον Μολίν. Μάλιστα ο Levi-Weiss έχει ιχνογραφήσει αρκετά πλήρη εικόνα των τουρκο-ενετικών σχέσεων από το 1670 μέχρι τo 1684 [στο ίδιο, VII (1925), 1-46, VΙΙΙ (επίσης 1925), 40-100 και IX-X (1926), 97-116, με παράρτημα αδημοσίευτων εγγράφων στο ίδιο, σελ. 117-54]. Γενικά έχω προσπαθήσει, να μην επαναλαμβάνω το υλικό που υπάρχει στην μονογραφία τού Levi-Weiss.

[←41]: Delib. Costantinopoli, Reg. 32, φύλλο 42 (133).

[←42]: Senato (Secreta), Dispacci Costantinopoli (1668-1669), αριθ. 51, φύλλα 422-423), «Χανιά, 22 Οκτωβρίου 1669, νέου ημερολογίου» (Canea li 22 Ottobre 1669 S[til] N[ovo]). Για την οικονομική σημασία τής bandiera di S. Marco και τής cassa di cottino, πρβλ. Dispacci Costantinopoli (1670), φύλλα 83, 87. Τα χρήματα αποτελούσαν πάντοτε πρόβλημα για τη Σινιορία σε όλη τη διάρκεια τού πολέμου τού Χάνδακα, όπως έχουμε αναφέρει συχνά, ενώ το μεγαλύτερο μέρος αυτού τού προβλήματος βρισκόταν στην πρόσληψη και πληρωμή κωπηλατών και μισθοφόρων. Για τη σημασία των ενετικών συντεχνιών στην πρόσληψη κωπηλατών (galeotti) και στις συνεπαγόμενες δαπάνες κατά την εποχή τού Πολέμου τού Χάνδακα βλέπε Richard T. Rapp, Industry and Economic Decline in Seventeenth-Century Venice, Καίμπριτζ, Μασσ. και Λονδίνο, 1976, σελ. 52 και εξής, 84, 86.

[←43]: Senato (Secreta), Dispacci Costantinopoli (1668-1669), αριθ. 52, φύλλα 427 και εξής. To μεγαλύτερο μέρος αυτής τής αναφοράς είναι κρυπτογραφημένο. Γράφηκε λίγο μετά τις 22 Οκτωβρίου 1669. Για τον καφέ, το σερμπέτι και το άρωμα τής εποχής σημειώστε Carlo Paganino, Diario della Speditione dell’illustr. et eccell. Signor Alvise du Molin, MS. Marc. It. VII, 1608 (7514), σελ. 29, 41, 46, 58, 88, 90, 99, 102, 136 κα αλλού] και για την άφιξη τού Φραντσέσκο Μοροζίνι στη Σούδα και την επίσημη συνάντησή του με τον Μολίν, στο ίδιο, σελ. 87 και εξής.

[←44]: Delib. Costantinopoli, Reg. 32, φύλλο 44 (135), «στις 23 Οκτωβρίου 1669, προς τον ναυτικό γενικό διοικητή» (adì XXΙΙΙ Ottobre [MDCLXIX], al capitan generale da mur), επιστολή την οποία ενέκρινε η Γερουσία με ψήφους +81,- 1, -4.

[←45]: Delib. Costantinopoli, Reg. 32, φύλλο 46 (137), «στις 23 Οκτωβρίου 1669 προς τον Γαληνότατο Σουλτάνο Μεχμέτ» (adì XXΙΙΙ Ottobre (MDCLXIX), al Serenissimo Sultan Mehemet), κείμενο που εγκρίθηκε με ψήφους +81, -1, -4.

[←46]: Delib. Costantinopoli, Reg. 32, φύλλα 42-44 (133-135), «στις 23 Οκτωβρίου 1669 προς τον έκτακτο πρεσβευτή Μολίν, τοποθετημένο στην Πύλη» (adì XXΙΙΙ Ottobre [MDCLXIX], all’ambasciator estraordinario Molin destinato alla Porta) +81, -1, 0 και πρβλ. στο ίδιο, φύλλα 48-50 (139-141), μακροσκελέστερη επιστολή για το ίδιο θέμα από τον δόγη και τη Γερουσία προς τον Μολίν με ημερομηνία 20 Νοεμβρίου (1660) και εγκεκριμένη από τη Γερουσία με ψήφους +152,-4,-0.

[←47]: Senato (Secreta), Dispacci Costantinopoli (1665-1669), αριθ. 54, φύλλα 447-448, «Χανιά στις 2 Νοεμβρίου 1669, νέο ημερολογιο» (Canea li 2 Novembre 1669 S[til] N[ovo]).

[←48]: Senato, Delib. Costantinopoli, Reg. 32, φύλλα 54-57 (145-148), «στις 31 Δεκεμβρίου 1669 προς τον έκτακτο πρεσβευτή Μολίν, τοποθετημένο στην Πύλη» (adì XXXI Decembre [MDCLXIX], all’ambasciator Molin destinato alla Porta), +133, -3, -5.

[←49]: Gino Damerini, Morosini, Μιλάνο, 1929, σελ. 145-55.

[←50]: Πρβλ. την ανταλλαγή επιστολών μεταξύ τού Μπερναρντέν Ζιγκώ, μαρκήσιου τού Μπελφόντ, στρατάρχη τής Γαλλίας και τού άρχοντα τής Γκρεμονβίλ, διοικητή τού Τάγματος τής Μάλτας, στη Bibl. Nazionale Marciana, MS. It. VII, 2389 (11721), φύλλα 176-87. Για τις στροφές και ανατροπές τής δικαιοσύνης και τής πολιτικής στη Βενετία των μέσων τού 17^ου αιώνα βλέπε Gaetano Gozzi, Repubblica di Venezia e Statti italiani: Politica e giustizia dal secolo XVI al secolo XVΙΙΙ, Τορίνο, 1982, σελ. 174-216, ιδιαίτερα σελ. 205-6 (στο παρόν θέμα), τού οποίου η γενική περιγραφή είναι ενδιαφέρουσα και διδακτική.

[←51]: Για την επίθεση τού Κορρέρ κατά τού Μοροζίνι σημειώστε μεταξύ άλλων πηγών MS. Marc. It., VII, 656 (7791), ιδιαίτερα φύλλα 132, 133, 134 και για την υπεράσπιση τού Μοροζίνι από τον Σαγκρέντο στο ίδιο, ιδιαίτερα φύλλα 146, 148-149, 150.

[←52]: Το έργο τού Foscarini αποτελεί τον δέκατο (και τελευταίο) τόμο τής σειράς Degl’Ιstorici delle cose veneziane (Βενετία, 1722).

[←53]: Πρβλ. Damerini, Morosini, (1929), σελ. 155-71, 180-84. Για την επίθεση τού Κορρέρ εναντίον τού Μοροζίνι και για την υπεράσπιση τού γενικού διοικητή από τούς Σαγκρέντο και Φοσκαρίνι βλέπε Giovanni Graziani, Francisci Mauroceni… gesta, Πάδουα, 1608, σελ. 180-81, 201-12 και (τελικά) Antonio Arrighi, De vita et rebus gestis Francisci Mauroceni…, Πάδουα, 1749, βιβλίο iii, σελ. 225-71 με κάποια φανταστική ρητορική.