Σημειώσεις Κεφαλαίου 2

[←1]: Πρβλ. Dumont, Corps universel diplomatique, V-2, αριθ. ccxlviii, σελ. 440-42, προβλεπόμενο γαμήλιο συμβόλαιο μεταξύ Καρόλου, πρίγκηπα Ουαλλίας και Μαρίας, ινφάντης Ισπανίας, γραμμένο στο Ουεστμίνστερ στις 20 Ιουλίου 1623.

[←2]: Dumont, V-2, αριθ. cclvii, σελ. 468, και cclxv, σελ. 476-78, έγγραφα με ημερομηνίες 20 Νοεμβρίου 1624 και 8 Mαΐου 1625.

[←3]: Πρβλ. Dumont, V-2, αριθ ccliii-ccliv, cclvi, cclviii-cclxii, cclxvii, cclxix και σημειώστε αριθ. cclxxiii, σελ. 458 και εξής.

[←4]: Dumont, V-2, αριθ. cclviii-cclix, σελ. 469-70 και πρβλ. αριθ. cclx, σελ. 469-70.

[←5]: Dumont, V-2, αριθ. cclχχι, σελ. 487-07, κείμενα γραμμένα στη Μονθόν στις 5 Μαρτίου 1626, με προσθήκες τεκμηρίωσης εκτεινόμενες μέχρι τις 28 Ιανουαρίου 1628.

[←6]: Dumont, V-2, αριθ. cclxiv, σελ. 475-76 και πρβλ. αριθ. cclxxix.

Dumont, V-2, αριθ. cclxxv, σελ. 498-99 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. cclxxvi-cclxxvii]. Τον Μάρτιο τού 1626 ο Γκάμπριελ Μπέτλεν είχε προτείνει στη γαλλική κυβέρνηση συμμαχία, την οποία υποσχόταν ότι δεν θα παραβίαζε ποτέ, οποιαδήποτε κακοτυχία κι αν τον εύρισκε. Η συμμαχία θα ήταν «εναντίον τού κοινού μας εχθρού» [προφανώς τού Φερδινάνδου Β΄], ενώ ειρήνη θα γινόταν μόνο «με ομόφωνη συμφωνία και διαβούλευση» (unanimi consensu et consilio). Όμως ο Μπέτλεν ισχυριζόταν ότι πέντε χρόνια πολέμου είχαν αδειάσει το ταμείο του. Για να είναι χρήσιμος στον Λουδοβίκο ΙΓ’ και στον καρδινάλιο Ρισελιέ θα χρειαζόταν μηνιαία επιδότηση τουλάχιστον 40.000 αυτοκρατορικών δολλαρίων όσο υπήρχε κατάσταση πολέμου (…quadraginta dumtaxat thalerorum imperialium millia menstruatim durante bello in subsidium numerari et dari poscimus), γιατί η εγγύτητά του προς τούς Αυστριακούς Αψβούργους και τον βασιλιά τής Πολωνίας τον εξέθεταν σε ιδιαίτερο κίνδυνο. Ο Μπέτλεν κατέληγε στο αίτημά του προς τον βασιλιά και τον καρδινάλιο με τη διαβεβαίωση ότι, αν βρίσκονταν και αυτοί εκτεθειμένοι σε κίνδυνο, μπορούσαν να βασίζονται πανω του (quod et nos suis Serenitatibus in casu simili reciproce praestituros promittimus) [Public Record Office (PRO), Chancery Lane, Λονδίνο, State Papers (SP) 97, XI, φύλλο 249]. Όμως ο Ρισελιέ δεν ήταν ακόμη έτοιμος για άμεση παρέμβαση στον Τριακονταετή Πόλεμο.

Στις αρχές Μαΐου 1626 ο σουλτάνος Μουράτ Δ’ είχε την πληροφορία ότι μια πρεσβεία των Αψβούργων ήταν πιθανό να έρθει από την Ισπανία ή τη Νάπολη, για να ζητήσει επίσημη ανακοίνωση ειρήνης από την Πύλη. Όμως ο Μουράτ πληροφορούσε τούς μπέηδες και τούς καδήδες τής Ελλάδας ότι οι ιδιοτελείς Ισπανοί επιδίωκαν μόνο τούς «δικούς τους δόλιους στόχους» και ότι οι μπέηδες και καδήδες δεν έπρεπε να τούς επιτρέψουν διέλευση από την Ελλάδα [στο ίδιο, State Papers, 97, XII, φύλλα 21, 23, 25, «γραμμένα στην Ισταμπούλ στα μέσα τού μήνα Σαμπάν τού έτους Εγείρας 1035, που είναι 8 Μαΐου 1626» (sic)]. Παρά το γεγονός ότι o Μουράτ ήταν πρόθυμος να τηρήσει τη συνθήκη τού Ζιτβατόροκ με τούς Αψβούργους τής Βιέννης, δεν είχε προφανώς καμία πρόθεση να αποδεχθεί τη «φιλία» των εξαδέλφων τους στη Μαδρίτη.

[←8]: Arch. di stato di Venezia (ASV), Senato Mar, Reg. 85, φύλλο 1 (26).

[←9]: Στο ίδιο, φύλλα 297-299 (323-325). Μετά τον θάνατο τού Γκάμπριελ Μπέτλεν (το 1629) ο αδελφός του Στέφεν φιλοδοξούσε για την ηγεμονία τής Τρανσυλβανίας, αλλά έπρεπε να υποχωρήσει μπροστά στον Γεώργιο Ράκοζυ [πρβλ. PRO, SP 97, XV, φύλλο 64].

[←10]: Dumont, V-2, αριθ. cclχχviii, σελ. 500-1, και ιδιαίτερα αριθ. cclxxxii, σελ. 507-15 με ημερομηνία 10 Μαϊου 1627 και πρβλ. αριθ. cccix.

[←11]: Για την πολιτική και στρατιωτική σύγχυση που προκάλεσε η είσοδος τού Χριστιανού Δ’ τής Δανίας στην ευρωπαϊκή συμπλοκή πρβλ. Geoffrey Parker et al., The Thirty Years’ War (1984), σελ. 72-81 και Polišenský, The Thirty Years’ War, σελ. 160-75.

[←12]: Πρβλ. Parker, σελ. 72-109.

[←13]: Gabriel Noradounghian, Recueil d’actes intemationaux de l’empire ottoman, I-1 (Παρίσι, 1897), αριθ. 205, 218, 210, 224, 246, σελ. 39, 41-42, 43, 46. Η συνθήκη τού Ζιτβατόροκ, όπως άλλες διεθνείς συμβάσεις, ανανεωνόταν καθώς το σουλτανάτο περνούσε από τον έναν ηγεμόνα στον άλλο κι έτσι υπήρξε κι άλλη επικύρωση τής συνθήκης στις 10 Μαρτίου 1642 [στο ίδιο, αριθ. 251, σελ. 48], περίληψη τού κειμένου τής οποίας παρέχεται στο ίδιο, Ι-2, αριθ. viii, σελ. 120-21. Το λατινικό κείμενο τής ανανέωσης τής συνθήκης τού Ζιτβατόροκ, με ημερομηνία 1 Μαϊου 1616, υπάρχει επίσης στο ίδιο, I-2, αριθ. vii, σελ. 113-20.

[←14]

Karl Teply, Die kaiserliche Grossbotschaft an Sultan Murad IV. Im Jahre 1628: Des Freiherrn Hans Ludwig von Kuefsteins Fahrt zur Hohen Pforte, Βιέννη, χωρίς χρονολογία έκδοσης. Τόσο η αυστρο-τουρκική ειρήνη όσο και εκείνη που είχε κάνει ο Φερδινάνδος Β΄ με τον Γκάμπριελ Μπέτλεν τον Δεκέμβριο τού 1626 παρέμεναν αβέβαιες, σύμφωνα με υπόμνημα που λέγεται ότι είχε απευθύνει ο Σερ Τόμας Ρω στον Φρειδερίκο Ερρίκο, ηγεμόνα τής Οράγγης, στις 27 Δεκεμβρίου 1628 (OS), δηλαδή στις 6 Ιανουαρίου 1629:

«…Όλοι οι υπουργοί τού Μεγάλου Άρχοντα (Μουράτ Δ’) γνωρίζουν και ομολογούν τη ντροπή τους και το μειονέκτημα αυτής τής ειρήνης, στην οποία υποχρεώθηκαν να υποκύψουν λόγω τού Ασιατικού πόλεμου [δηλαδή με την Περσία], οπότε, έχοντας τώρα κάποια αιτία, θα είναι έτοιμοι να αναθεωρήσουν τούς λογαριασμούς τους με τον αυτοκράτορα και, έχοντας συμφιλιωθεί με τον Γκάμπορ [Γκάμπριελ], θα είναι αυτός σε θέση με την τέχνη του ή από αναγκαιότητα να εμπλέξει τούς Τούρκους όπως τού αρέσει …. Ο Γκάμπορ θέλει να εμφανιστεί ο βασιλιάς τής Σουηδίας [Γουσταύος Αδόλφος] στη Σιλεσία, στον οποίο θα υπακούσει και κάνοντας τα εδάφη τής Αυστρίας έδρα τού πολέμου, προσφέρεται να καταστρέψει όλη τη γύρω χώρα και να κάψει ότιδήποτε βρίσκεται έξω από τις περιτειχισμένες πόλεις μέχρι τη Βαυαρία, όταν θα διασφαλίζεται η υποχώρησή του από τον βασιλιά και να τον υπηρετήσει με το ιππικό του σε όλες τις άλλες περιπτώσεις» [Letters Relating to the Mission of Sir Thomas Roe to Gustavus Adolphus, 1629-30, επιμ. S. R. Gardiner, Camden Society, 1875, σελ. 4]. Ο Γκάμπριελ Μπέτλεν πέθανε στις 15 Νοεμβρίου 1620. Για τις δραστηριότητες τού Roe στην Ισταμπούλ, βλέπε γενικά The Negotiations of Sir Thomas Roe (1581?-1644), in his Embassy to the Ottoman Porte, from the year 1621 to 1628 inclusive …, τόμος. I (εξαντλημένο), Λονδίνο, 1740.

Το 1630-1631 οι Τούρκοι ήσαν ακόμη βαθιά μπλεγμένοι με εισβολή στην Περσία και ο σουλτάνος Μουράτ Δ’ ήταν απορροφημένος στην προσπάθειά του «να απαγορεύσει τη λήψη καπνού, με εντολές επί ποινή θανάτου …. και τόσο μεγάλο είναι το μίσος του, που περπατά πάνω και κάτω (μέρα και νύχτα μεταμφιεσμένος) σε σχετική αναζήτηση και έχει τώρα διατάξει επιβολή ποινών στους ενόχους» [Public Record Office (PRO), Chancery Lane, Λονδίνο, State Papers (SP), 97, XV, φύλλα 33, 64-65, 74 για την καταδίωξη από τον σουλτάνο των καπνιστών καπνού, Ουίτς προς Ντόρτσεστερ]. Ο Σερ Πήτερ Ουίτς ήταν ο Άγγλος πρέσβης στην Υψηλή Πύλη από το 1627 μέχρι το 1641, έχοντας διαδεχθεί τον Σερ Τόμας Ράι. Ο Σερ Ντάντλεϋ Κάρλετον, υποκόμης τού Ντόρτσεστερ, ήταν υπουργός εξωτερικών τού Καρόλου Α΄ από τον Δεκέμβριο τού 1628 μέχρι τον θάνατό του τον Φεβρουάριο τού 1632.

[←15]: Dumont, V-2, αριθ. cccix, σελ. 564-69, «γράφτηκε στην πόλη μας τής Βιέννης στις 6 Μαρτίου 1629» (donnée en nostre ville de Vienne le 6 jour du mois de Mars l’an 1629). Πρβλ. Pastor, Gesch. d. Päpste, XΙΙΙ-1 (1928), 349-65 και Hist. Popes, XXVΙΙΙ, 169-92 και ιδιαίτερα Robin Βireley, Religion and Politics in the Age of the Counterreformation, Univ. North Carolina Press, 1981, σελ. 74-79, 81-94, 122 και εξής για τις επιπλοκές σύγχυσης που προκάλεσε το Διάταγμα.

[←16]: Dumont, V-2, αριθ. cclxxxiv, σελ. 519-22, έγγραφο χρονολογημένο στο Κόλμαρ, «την ελευθερη αυτοκρατορική πόλη» (die freye Reichs-stadt), στις 18 Ιουλίου 1627. Για τις ελπίδες των Άγγλων για την επιστροφή τού Παλατινάτου στον Φρήντριχ Ε’, τον κουνιάδο τού Καρόλου Α’, ακόμη και μέχρι τον Μάρτιο τού 1629/1630, πρβλ. Public Record Office (PRO), State Papers (SP) 97, XV, φύλλο 17.

[←17]: Dumont, V-2, αριθ. ccxciv, σελ. 537, έγγραφο γραμμένο στην Πράγα στις 26 Ιανουαρίου 1628.

[←18]: Dumont, V-2, αριθ. cccv, σελ. 554-58.

[←19]: Αυτή η «αυτοκρατορική δίαιτα», όπως θα σημειώσουμε σύντομα, επρόκειτο να είναι εκλεκτορική δίαιτα ή συνέλευση (Kurfürstentag), όχι συνάντηση τού αυτοκρατορικού κοινοβουλίου ή Ράιχσταγκ, για το οποίο σημειώστε Hermann Weber , «Empereur , Electeurs et Diète». Revue d’histoire diplomatique , LXXXIX (1975), 281-97. Για τούς Εκλέκτορες (Kurfürsten) και τούς Ηγεμόνες (Reichsfürsten) τής Αυτοκρατορίας κατά τον 16^ο και 17^ο αιώνα βλέπε Fritz Dickmann, Der Westfälische Frieden, Μύνστερ, 1959, σελ. 25 και εξής.

[←20]: Dumont, V-2, αριθ. cccviii, σελ. 561-64, όπου το τελευταίο κείμενο χρονολογείται στο Λύμπεκ στις 15 Μαρτίου 1629. Σημειώστε επίσης τα Documenta bohemica, IV, αριθ. 728-29, 737-38, 741-46, 770, σελ. 286 και εξής. Aν και ο γιος τού αυτοκράτορα, ο Φερδινάνδος [Γ’], ήταν ένας από τούς «Καθολικούς εκλέκτορες» και είχε ψήφο κατά την εκλογή αυτοκράτορα, ήταν επίσης βασιλιάς τής Βοημίας, «αλλοδαπός» μονάρχης, και δεν μπορούσε να συμμετέχει σε συμβούλια τής αυτοκρατορίας.

[←21]: Dumont, V-2, αριθ. cccxviii, σελ. 584-86, έγγραφο γραμμένο στο Λύμπεκ στις 22 Mαϊου 1629 και βλέπε Michael Roberts, Gustavus Adolphus: a History of Sweden, 1611-1632, 2 τόμοι, Λονδίνο και Νέα Υόρκη, 1953-58, II, 380-88.

[←22]: Dumont, V-2, αριθ. cccxxi, σελ. 594-96, «έγινε στο στρατόπεδο τού Άλτεμμαρκ στις 15 Σεπτεμβρίου παλαιάς ημερομηνίας [δηλαδή στις 25 τού μηνός] τού 1629» (fait au camp d’Altemmarck le quinzième Septembre. stil vieil, mil six cens vingt-neuf). Η συνθήκη επικυρώθηκε από τον Σίγκισμουντ Γ’ στη Βαρσοβία στις 8 Οκτωβρίου 1629 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. cccxxiii, σελ. 598b.

[←23]

Η «αυτοκρατορική δίαιτα» (diette impériale) συγκλήθηκε κατά τη διάρκεια τής ανεπιτυχούς ισπανικής πολιορκίας τού Καζάλε Μομφερράτο, σημαντικού επεισοδίου στον Πόλεμο τής Μαντοβάνικης Διαδοχής (1627-1631), τον οποίο κέρδισαν οι Γάλλοι με την εγκατάσταση τού Καρόλου των Γκονζάγκα-Νεβέρ στον δουκικό θρόνο τής Μάντουα και τού Μομφερράτ (ακόμη και με την αυτοκρατορική αρπαγή και άλωση τής Μάντουα το 1630). Παρά κάποια περιστασιακή επιτυχία, το 1630 ήταν κακή χρονιά για τον Φερδινάνδο Β΄. Πρβλ. Documenta bohemica Bellum Tricennale illustrantia, IV (1974), ιδιαίτερα έγγραφα με αριθ. 1030 και εξής, σελ. 393 και εξής.

Ο Κάρολος τής Νεβέρ, μαζί με τον ενδιαφέροντα Γιαχία μπεν Μεχμέτ (Γιαχία ιμπν Μεχμέτ) και ακόμη τον Βαλλενστάιν, ήταν ένα από τα πολλά άτομα που διατηρούσαν διάφορες τραβηγμένες απόψεις για σταυροφορία εναντίον των Τούρκων και παλινόρθωση τού Βυζαντινού θρόνου. Ο Γιαχία ήταν ενεργός από 1610 μέχρι τον θάνατό του το 1649/50 [Dorothy M. Vaughan, Europe and the Turk, Λίβερπουλ, 1954, σελ. 217-36], αποτελώντας σημαντική αλλά ξεχασμένη φυσιογνωμία.

Η γαλλική κυριαρχία στη Μάντουα-Μομφερράτ αναστάτωνε τον άξονα Μιλάνου-Νάπολης των Αψβούργων, γεγονός στο οποίο θα αναφερθούμε αργότερα. Για το Κουρφύρστενταγκ τού Ρέγκενσμπουργκ βλέπε Dieter Albrecht, Die auswärtige Politik Maximilians von Bayern (1962), σελ. 263 και εξής, ο οποίος διερευνά το ιστορικό των γεγονότων, συμπεριλαμβανομένων των συνεπειών τής εχθρότητας τού Μαξιμιλιανού προς τον Βαλλενστάιν. Σημειώστε επίσης Roberts, Gustavus Adalphus II (1958), 437-39 και ιδιαίτερα Robert Bireley, Religion and Politics in the Age of the Counter-reformation (1981). σελ. 113-30.

[←24]

Πριν από την αυτοκρατορική-δανική ειρήνη (του Μαϊου 1629) ο Σερ Τόμας Ρω, ο Άγγλος πρεσβευτής στην Ισταμπούλ, σε έκθεση σχετική με τα υποτιθέμενα σχέδια των Αυστριακών, αναφερόταν στη φήμη ότι στον Βαλλενστάιν θα δινόταν επίσης το βασίλειο τής Δανίας, «αλλά με την προϋπόθεση ότι το βασιλικό στέμμα δεν θα δινόταν σε αυτόν και ότι ο ίδιος θα κρατούσε μόνο τον τίτλο τού δούκα», ως φέουδο τής αυτοκρατορίας [Public Record Office, Chancery Lane, Λονδίνο, State Papers 97, XIV, φύλλο 41, έγγραφο με ημερομηνία Ιανουαρίου 1627 (1628;)]. Ένας αριθμός «σχεδίων των Αυστριακών», τα οποία ανέφερε ο Ρω, μοιάζουν απίθανα. Ο Σερ Τόμας Ρω διέμεινε στην Ισταμπούλ, ως πρεσβευτής τού Τζέημς Α’ (πεθ. 1625) και τού Καρόλου Α΄ από τα τέλη Δεκεμβρίου 1621 μέχρι τις αρχές Ιουνίου 1628. Όπως οι προκάτοχοι και διάδοχοί του, υπηρετούσε επίσης ως αντιπρόσωπος στην Πύλη τής Εταιρείας Ανατολικής Μεσογείου (Levant Company). Βλέπε Michael J. Brown, Ιtinerant Ambassador: The Life of Sir Thomas Roe, Lexington, Κεντάκυ, 1970, σελ. 118-65.

Για τον Βαλλενστάιν (Wallenstein, Waldstein. Valdstejn) σημειώστε τις παρατηρήσεις τού Polišenský, The Thirty Years’ War, σελ. 71, 74-75, 116-18, 172 και εξής, 177-84, 193-206, 211-14 και βλέπε την λεπτομερή εργασία τού Golo Mann, Wallenstein, Φρανκφούρτη Μάιν, 1971, με εκτεταμένη αναφορά στις πηγές. Η βιογραφία τού Βαλλενστάιν από τον Mann έχει μεταφραστεί από τον Charles Kessler [Λονδίνο και Νέα Υόρκη, 1976], χωρίς αναφορά στις πηγές.

[←25]: Dumont, V-2, αριθ. cccxxiii, σελ. 598-99, «έγινε στο Τίγκενχοφ [Νόβυ Ντβορ Γκντάνσκι] στις 18 Φεβρουαρίου παλαιό ημερολόγιο (δηλαδή 28 τού μηνός) τού έτους 1630» (actum Tiegenhoff (Nowy Dwór Gdaňski) die decimo octavo Februarii stili veteris anni 1630).

[←26]: Dumont, V-2, αριθ. cccxxvii, σελ. 606-8, «στο παλαιό Στεττίν, στις 10 Ιουλίου, παλαιό ημερολόγιο, τού 1630» (au vieil Stetin le dixiesme jour de Juillet, vieil stil, l’an mil six cens trente).

[←27]: Dumont, V-2, αριθ. cccxxviii, σελ. 608-11. Στις 12 Αυγούστου 1630 ο Γουσταύος σχημάτισε επίσης συμμαχία με τον Προτεστάντη λανδγράβο τού Έσσεν-Κάσσελ [στο ίδιο, αριθ. cccxxiχ]. Για τις αλλαγές και επιπλοκές που ο χρόνος και οι κίνδυνοι τού πολέμου επέφεραν στις πολιτικές τού Γουσταύου στη Γερμανία σημειώστε Michael Roberts , «The Political Objectives of Gustav Adolf in Germany, 1630-2». στο Essays in Swedish History, Λονδίνο, 1967, σελ. 82-110, με εκτεταμένη βιβλιογραφία στις σημειώσεις.

[←28]: Dumont, V-2, αριθ. cccxxxiii, σελ. 615, έγγραφο με ημερομηνία 17 Σεπτεμβρίου 1630.

[←29]

J. Dumont, Corps universel diplomatique, VI-1 (Άμστερνταμ και Χάγη, 1728), αριθ. i, σελ. 1-2, «έγινε στο Μπιρβάλντε τού Νόιμαρκ τού Βρανδεμβούργου, στις 13 Ιανουαρίου 1631 με την παλαιό ημερολόγιο (δηλαδή 23 Ιανουαρίου με τη νέα)» (actum in Stativis Bernvaldi in nova Mαrchia Brandeburgensι, decima tertia Januarii 1631 stylo veteri). Στο άρθρο 3 τού κειμένου τής συνθήκης στον Dumont, το 100.000 (quadringenta millia) παρέχεται εσφαλμένα ως 40.000 (quadraginta millia) από παραδρομή τού γραφέα ή τού τυπογράφου, αλλά ο αριθμός εμφανίζεται σωστά στο άρθρο 11. Για τις διαπραγματεύσεις που οδήγησαν στη συνθήκη τού Μπαρβάλντε βλέπε Laiuritz Weibull, «Gustave-Adolphe et Richelieu», Revue historique, CLXXIV (Ιούλιος-Αύγουστος 1934), ιδιαίτερα σελ. 218-25. Πρβλ. Dieter Albrecht, Die auswärtige Politik Maximilians von Bayern (1962), σελ. 304-5 και Roberts, Gustavus Adolphus II (1958), 466-69.

O στρατιωτικός κόσμος αναμορφώθηκε στα τέλη τού 16^ου και στον 17^ο αιώνα. Μεγάλη βιβλιογραφία έχει αναπτυχθεί για το θέμα κατά τις τελευταίες δύο ή τρεις γενιές, η οποία δεν μπορεί να ληφθεί υπόψη εδώ, αλλά πρέπει να γίνει αναφορά στις διαλέξεις τού Michael Roberts «Gustav Adolf and the Art of War» (1955) και «The Military Revolution, 1560-1660» (1956) στο Essays in Swedish History, Λονδίνο, 1967, σελ. 56-81, 195-225, για το οποίο σημειώστε επίσης Maury D. Feld , «Middle-Class Society and the Rise of Military Professionalism: The Dutch Army 1589-1609». στο Armed Forces and Society, 1-4 (1975), 419-42, Geoffrey Parker , «The Military Revolution. 1560-1660: a Myth?». στο The Journal of Modern History, XLVΙΙΙ (1976), 195-214 και Parker et al., The Thirty Years’ War (1984), σελ. 190 και εξής 205-8.

Οι πρώτες και πιο σημαντικές καινοτομίες στην άσκηση, την τακτική και τον πολιορκητικό εξοπλισμό έγιναν από τούς Ολλανδούς υπό τον Μωρίς τού Νάσσαου (πεθ. 1625), ενώ νέες τακτικές επίθεσης στο πεδίο τής μάχης επινοήθηκαν από τον Γουσταύο Αδόλφο, τον βασιλιά τής Σουηδίας (πεθ. 1632), ο οποίος πήρε τις ιδέες του από ισπανικά και ολλανδικά υποδείγματα τής εποχής. Στην τακτική ο Γουσταύος άσκησε σημαντική επίδραση στους στρατιωτικούς διαδόχους του, συμπεριλαμβανομένων και των μεταγενέστερων Αυστριακών στρατηγών (μεταξύ των οποίων και τού Ραϊμόντο Μοντεκκουτσόλι), που θα πολεμούσαν με επιτυχία εναντίον των Τούρκων. Παρά το γεγονός ότι στα τέλη τού 17^ου αιώνα, στην εποχή τού Sebastien de Vauban, οι τρόποι πολέμου είχαν αλλάξει σημαντικά, η ολλανδική-σουηδική επίδραση στις στρατιωτικές επιχειρήσεις παρέμενε ισχυρή. Βλέπε γενικά Werner Ηahlweg, Die Heeresreform der Oranier und die Antike, Βερολίνο, 1941, ο οποίος έχει περιγράψει τη δημιουργία τού «σύγχρονου στρατού» (μεταξύ 1589 και περίπου 1630) ο οποίος, περιέργως, ήταν το αποτέλεσμα τής μελέτης τού έργου για την τακτική (ή Tactica) τού Έλληνα Αιλιανού (από τον 2^ο μ.Χ. αιώνα) καθώς και εκείνου που αποδίδεται στον Βυζαντινό αυτοκράτορα Λέοντα ΣΤ’ (πεθ. 911). Αρχίζοντας από την Ολλανδία με τον Μωρίς τού Νάσσαου και τούς εξαδέλφους του, η μεταρρύθμιση τού στρατού (Heeresreform) γρήγορα υιοθετήθηκε στη Γερμανία, τη Γαλλία, την Αγγλία και την Ιταλία και στη συνέχεια στην Ελβετία και την Ισπανία και ιδιαίτερα από τούς Σουηδούς διοικητές στη Γερμανία κατά τη διάρκεια τού Τριακονταετούς Πολέμου.

Ο Ηahlweg έχει επίσης επιμεληθεί τού λεγόμενου Βιβλίου Πολέμου (Kriegsbuch) τού κόμη Ιωάννη Ζ’ τού Νάσσαου-Ζήγκεν (πεθ. 1623). ο οποίος προσπάθησε να συνδέσει τη θεωρία και την πρακτική στην τέχνη τού πολέμου [Die Heeresreform der Oranier: Das Kriegsbuch des Grafen Johann von Nassau-Siegen, Βισμπάντεν, 1973, με διάφορα άλλα κείμενα]. Η εισαγωγή τού Hahlweg σε αυτό το έργο σκιαγραφεί με άφθονες λεπτομέρειες τη μεταρρύθμιση τού στρατού στην Ολλανδία, ιδιαίτερα όπως αυτή θεσπίστηκε από των Μωρίς τού Νάσσαου και άλλα μέλη τού οίκου τής Οράγγης στα τέλη τού 16^ου και στις αρχές τού 17^ου αιώνα. Ο Ιωάννης τού Νάσσαου ασχολείται στο Kriegsbuch με την αναγκαιότητα τής άσκησης και τής πρακτικής στη χρήση ακοντίων, μουσκέτων, βαρέος πυροβολικού και άλλων ειδών πυροβόλων όπλων και εκρηκτικών, υπονόμευσης (στην πολιορκία) και ανθυπονόμευσης (στην υπεράσπιση φρουρίων), με στρατιωτικές λέξεις-κλειδιά και εντολές ρουτίνας, με τακτικούς σχηματισμούς σε πορείες, καθώς και με την αντίστροφη πορεία στη μάχη, με τα προβλήματα στρατοπέδευσης, τις τρέχουσες κοινοτοπίες και γνωμικά τού πολέμου και τής στρατηγικής, την ειρήνη και την πολιτική κλπ., με ιστορικά παραδείγματα που επεξηγούν την επιτυχία ή την αποτυχία τής μιας μεθόδου ή τής άλλης. Ο κόμης Ιωάννης δημιούργησε επίσης την πρώτη γερμανική στρατιωτική ακαδημία (στο Ζήγκεν τής Βεστφαλίας).

[←30]: Dumont, VI-1, αριθ. iv, σελ. 6-9, έγγραφο με ημερομηνία 2 Απριλίου 1631.

[←31]: E. Charveriat, Histoire de la guerre de trente ans, II (1878), 81-89. Anton Gindely, History of The Thirty Years’ War, μεταφρ. Andrew Ten Brook, 2 τόμοι, Νέα Υόρκη, 1884, II, 58-67. Wedgwood, The Thirty Years’ War, σελ. 286-91. Parker και άλλοι, The Thirty Years’ War (1984), σελ. 125. Roberts, Gustavus Adolphus, II (1958), 469-74, 480-83, 490 και εξής, 496 και εξής, o οποίος τοποθετεί την πτώση τού Μαγδεβούργου στις 10 Μαϊου [παλαιό ημερολόγιο, στο ίδιο, II, 405-00] και βλέπε ιδιαίτερα Werner Lahne, Magdeburgs Zerstörung in der zeitgenössichen Publizistik, Μαγδεβούργο, 1931.

[←32]: Wedgwood, The Thirty Years’ War, σελ. 201-92. Roberts, Gustavus Adolphus, II (1958), 490-93, 509-13.

[←33]: Dumont, VI-1, αριθ. viii, σελ. 14.

[←34]: Dumont, VI-1, αριθ. xii-xiii, σελ. 18-19, έγγραφα με ημερομηνία 1 Σεπτεμβρίου 1631.

[←35]: Dumont, VI-1, αριθ. xii, σελ. 18b.

[←36]: Πρβλ. Hans Delbrück, Geschichte der Kriegskunst im Rahmen der politischen Geschichte, IV, 232-40, ο οποίος τοποθετεί τη δύναμη τού σαξωνικού-σουηδικού στρατού σε περίπου 39.000 άνδρες και εκείνη των αυτοκρατορικών σε περίπου 36.000. Τα στοιχεία αυτά περιλαμβάνουν ιππικό περίπου 13.000 για τούς Σάξωνες-Σουηδούς και 11.000 για τούς αυτοκρατορικούς. Ίσως είναι περιττό να προστεθεί ότι οι εκτιμήσεις για το μέγεθος των δύο στρατών ποικίλουν. Πρβλ. Parker et al., The Thirty Years’ War, σελ. 126. Roberts, Gustavus Adolphus, II (1958), 250-53, 534-38. Ο Roberts χρονολογεί τη μάχη στις 7 Σεπτεμβρίου, με το παλαιό ημερολόγιο.

[←37]: Dumont, VI-1, αριθ. xvii-xviii, σελ. 21-2.1, έγγραφα με ημερομηνία 19 και 22 Νοεμβρίου 1631.

[←38]: Dumont, VI-1, αριθ. xx, σελ. 24-25.

[←39]

Dumont, VI-1, αριθ. xxiv, σελ. 29-30,

«σε πίστωση των ανωτέρω υπογράψαμε τα παρόντα με τα χέρια μας και τα σφραγίσαμε με τα χέρια μας στο Μάιντς, στις 29 Ιανουαρίου, νέο ημερολόγιο, 1632».

(en foi de quoi nous avons signé ces présentes de nos mains et scellé de nos armes, donné à Malence le 29 Janvier, stile nouveau, 1632.)

[←40]: Dumont, VI-1, αριθ. xxv, σελ. 30-31, «γράφηκε στη Βιέννη στις 14 Φεβρουαρίου 1632» (datum Viennae die 14 Febr. 1632).

[←41]: Dumont, VI-1, αριθ. xxviii, σελ. 33-35, «έγινε στη Χάγη στις 2 Απριλίου 1632» (actum Hagae-Com. secundo die Apriliis anno 1632).

[←42]

Dumont, VI-1, αριθ. xxix, σελ. 35-36, «όλα έγιναν και εγκρίθηκαν στο κάστρο μας τού Έμπερσταϊν στις 9 Απριλίου 1632» (le tout fait et passé dans nostre Chasteau d’Eberstein le 9 Avril 1632) και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. xxx. Λόγω τής παρέμβασης των Γάλλων, ο Γουσταύος Αδόλφος αποδέχθηκε επίσης συνθήκη ουδετερότητας με τον αδελφό τού Μαξιμιλιανού τής Βαυαρίας, τον Φερδινάνδο φον Βίττελσμπαχ, τον αρχιεπισκοπικό εκλέκτορα Κολωνίας. Όμως,

«σε περίπτωση που ο κόμης τού Πάπενχαϊμ (που βρισκόταν τότε στην κοιλάδα τού Βέζερ) και άλλοι ηγέτες τής Καθολικής Ένωσης έρθουν για να τοποθετήσουν τα στρατεύματά τους στις επισκοπές ή εδάφη τού εν λόγω άρχοντα εκλέκτορα, ο βασιλιάς τής Σουηδίας και οι σύμμαχοί του θα έρθουν με τα στρατεύματά τους στις ίδιες θέσεις, χωρίς αυτό να εμποδίζει την παρούσα συνθήκη να παραμένει σε ισχύ» [στο ίδιο, VI-1, αριθ. xxxvii, σελ. 43, έγγραφο με ημερομηνία 27 Οκτωβρίου 1632].

(au cas que le Comte de Papenheim ou autres chefs de la Ligue Catholique viennent à loger leurs troupes dans les evêches ou pais dudit Sieur Électeur, le Roi de Suède et ses alliés pourront aussi venir avec leurs troupes aux mesmes lieux sans que cela empesche que le présent traité demeure en sa vigueur)

Για τις δυσκολίες που αντιμετώπισε ο Κρίστοφ φον Σότερν ως εκλέκτορας τού Τρίερ πρβλ. Fritz Dickmann, Der Westfälische Frieden (1959), σελ. 26, 286-87, 290, 292-93 και αλλού.

[←43]: Dumont, VI-1, αριθ. xxxi, σελ. 36-.18, «έγινε στο Μάιντς στις 12 Απριλίου, παλαιό ημερολόγιο, …. τού 1632» (datum Moguntiae die 12 mensis Aprilis stylo veteri…. anno millesimo sexcentesimo trigesimo secundo).

[←44]: Dumont, VI-1, αριθ. xxxi, σελ..18a], «έγινε στο Μόναχο στις 20 Μαϊου 1632» (datum Monachii, die 20 Maii anno 1632).

[←45]: Για τη μάχη τού Λύτσεν σημειώστε K. Deuticke, Die Schlacht bei Lützen (1632), Γκλέσσεν, 1917, Delbrück, Gesch. d. Kriegskunst, IV, 240-43, Wedgwood, The Thirty Years’ War (1938), σελ. 324-28, Josef Seldler, Untersuchungen über die Schlacht bei Mützen, 1632, Μέμμινγκεν, 1954, ιδιαίτερα σελ. 31-95, Roberts, Gustavus Adolphus II (1958), 253-55, 763-73, Polišenský, The Thirty Years’ War, σελ. 210-11, Parker et al., The Thirty Years’ War (1984), σελ. 130-32. Για τη θανατηφόρα μάχη τού Γουσταύου Αδόλφου στο Λύτσεν σημειώστε την αναφορά τού Βιντσέντσο Γκουσσόνι, τού Ενετού πρεσβευτή στην Αγγλία, προς τον δόγη Φραντσέσκο Ερίτσο και τη Γερουσία στο Cal. State Papers…. Venice, XXΙΙΙ, αριθ. 68, σελ. 41-42, έγγραφο με ημερομηνία 10 Δεκεμβρίου 1632.

[←46]: Dumont, VI-1, αριθ. xliii, σελ. 51-52, «έλαβε χώρα στο Χάιλμπρον στις 13 Απριλίου τού έτους … 1633» (geschehen zu Heylbrunn den dreyzehenden Monatstag Aprilis im Jahr … sechzehen hundert dreissig und drey), παλαιό ημερολόγιο.

[←47]: Στο ίδιο, VI-1, αριθ. xliv, σελ. 52-54, «έλαβε χώρα στο Χάιλμπρον στις 15 Απριλίου…» (geschehen in Heylbronn den fünffzehenden Aprilis … ), παλαιό ημερολόγιο. Ο Οξενστιέρνα έκανε επίσης συνθήκη με τον Φίλιπ Λούντβιχ τού Παλατινάτου-Τσίμμερν, αδελφό τού εκλιπόντος Φρήντριχ Ε’ τού Παλατινάτου και αντιβασιλέα τού νεαρού Καρλ Λούντβιχ, γιου και διαδόχου τού Φρήντριχ [Wedgwood, The Thirty Years’ War, σελ. 339]. Για τούς Αυτοκρατορικούς Κύκλους στο πρώτο μισό τού 17^ου αιώνα βλέπε Ferdinand Μagen , «Die Reichskreise in der Epoche des Dreissigjährigen Krieges: Ein Überblick», Zeitschrift für historische Forschung , IX-4 (1982), 409-60 με εκτεταμένη βιβλιογραφία.

[←48]: Για τον θάνατο τού Βαλλενστάιν βλέπε (μεταξύ πολλών άλλων εργασιών) A.E.J. Hollaender , «Some English Documents on the End of Wallenstein». Bulletin of the John Rylands Library , XL (1958), 358-90, ιδιαίτερα σελ. 381 και εξής για λεπτομέρειες τής δολοφονίας και σελ. 387 και εξής για τον χαρακτήρα τού Βαλλενστάιν και Cal. Stale Papers …. Venice, XXΙΙΙ, αριθ. 276, 281, σελ. 206, 209, επιστολές τού Βιτσέντσο Γκουσσόνι, Ενετού πρεσβευτή στην Αγγλία, προς τον δόγη Φραντσέσκο Ερίτσο και τη Γερουσία. Πρβλ. Wedgwood, The Thirty Years’ War, σελ. 46-60 με παραπομπές, Thos. M. Darker, Army, Aristocracy, Monarchy: Essays on War, Society, and Government in Austria, 1618-1780, Νέα Υόρκη, 1982, ιδιαίτερα σελ. 79-93, Parker et al., The Thirty Years’ War (1984), σελ. 137 και εξής, Polišenský, The Thirty Years’ War, σελ. 212-14, Golo Mann, Wallenstein (1971), σελ. 1092-1126. O Mann γράφει με τον τρόπο μυθιστοριογράφου. Όταν ο Βαλλενστάιν απομακρύνθηκε από τη σκηνή, μεγάλο μέρος τού δικού του δουκάτου Φρήντλαντ μεταβιβάστηκε στον Ματίας Γκάλλας, για τον οποίο βλέπε Allgemeine Deutsche Biographie, VΙΙΙ (1878, ανατυπ. Βερολίνο, 1968), 320-31. Ίσως δεν χρειάζεται να αναφέρουμε ότι υπάρχει τεράστια βιβλιογραφία για τον Βαλλενστάιν. Πρβλ. Parker et al., The Thirty Years’ War, σελ. 290, 294-95.

[←49]: Για την καταστροφή των Προτεσταντών στο Νόρντλινγκεν (27 Αυγούστου έως 6 Σεπτεμβρίου 1634) βλέπε Delbrück, Gesch. d. Kriegskunst, IV, 243-48, Wedgwood, The Thirty Years’ War, σελ. 371-80, Parker et al., The Thirty Years’ War, σελ. 140-41.

[←50]: Dumont, VI-1, αριθ. lx, σελ. 79-80, «έλαβε χώρα στο Παρίσι την 1η Νοεμβρίου 1634» (fait à Paris le premier jour de Novembre 1634) και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. lvi-lix]. Παρά τη χρησιμοποίηση τού ονόματός του στη συνθήκη, ο Οξενστιέρνα δεν ήταν καθόλου ικανοποιημένος με αυτήν.

[←51]

Dumont, VI-1, αριθ. lxi, σελ. 80-85. Oρισμένα μυστικά άρθρα που προστέθηκαν στη συνθήκη επικυρώθηκαν στη Χάγη στις 11 Απριλίου και στη συνέχεια στην Κομπιέν στις 23 Απριλίου (1635). Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. lxiv, σελ. 88, συμφωνία μεταξύ Λουδοβίκου ΙΓ’ και βασίλισσας Χριστίνας τής Σουηδίας, με την οποία ο Άξελ Οξενστιέρνα,

«καγκελλάριος τής Σουηδίας, υπόσχεται και υποχρεώνεται στο όνομα τής βασίλισσας και τού βασιλείου τής Σουηδίας να προστατεύει την ελεύθερη άσκηση τής Καθολικής θρησκείας στις εκκλησίες υπό την εξουσία του, που καταλήφθηκαν από την Αυτοκρατορία από το έτος 1618…», όρος τον οποίο φυσικά απαίτησε ο καρδινάλιος Ρισελιέ.

(le chancelier de Suède promet et s’ oblige au nom de la Reine et Roiaume de Suède de conserver le libre exercice de la religion catholique dans les églises soumises à son pouvoir, occupées dans l’Empire depuis l’an 1618…)

[←52]: Dumont, VI-1, αριθ. lxii, σελ. 85-86, «έγινε στο Λάουν στις 28 Φεβρουαρίου 1635» (datum Laun den 28. Feb. an. 1635).

[←53]: Dumont, VI-1, αριθ. lxv-lxviii, σελ. 88-105, όπου η αυτοκρατορική παραχώρηση τής Λουσατίας έγινε στον Γιόχαν Γκέοργκ [στο ίδιο, αριθ. lxviii]. Πρβλ. επίσης στο ίδιο, αριθ. lxx, σελ. 108-9. Για την πρόσφατη βιβλιογραφία σχετικά με τη συνθήκη τής Πράγας σημειώστε Parker et al., The Thirty Years’ War (1984), σελ. 295. Βλέπε επίσης Fritz Dickmann, Der Westfälische Frieden (1959), σελ. 70 και εξής και Robert Bireley, Religion and Politics in the Age of the Counterreformation (1981), σελ. 200-30.

[←54]: Dumont, VI-1, αριθ. lxxi, σελ. 109-10, «συνήφθη, υπογράφτηκε και σφραγίστηκε στο Ριβολί, παρουσία τής κυρίας δούκισσας Σαβοϊας [αντιδούκισσας τού δουκάτου] στις 11 Ιουλίου 1635» (fait, signé et scellé à Rivolles en présence de Madame la Duchesse de Savoie, ce 11 jour du mois de Juillet 1635). Ο Λουδοβίκος ΙΓ’ (και ο Ρισελιέ) ετοίμαζαν βαθμιαία τούς Γάλλους για πόλεμο με την Ισπανία. Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. lxix, σελ. 105-8.

[←55]: Dumont, VI-1, αριθ. lxxvii, σελ. 118-19, «έλαβε χώρα στο Σαιν Ζερμαίν-αν-Λαι στις 27 Οκτωβρίου 1635…» (fait à S. Germain en Laye le vingt-septiesme Octobre mil six cens trente-cinq…).

[←56]: Dumont, VI-1, αριθ. lxxx, σελ. 123 και πρβλ. Fritz Dickmann, Der Westfälische Frieden (1959), σελ. 91 και εξής, 152, 182-83.

[←57]: Dumont, VI-1, αριθ. lxxxvii, σελ. 129-37 και πρβλ. στο ίδιο, αριθ. lxxxviii, σελ. 137-16 έγγραφα με ημερομηνία 22-24 Δεκεμβρίου 1636.

[←58]: Για τη μάχη τού Βίττστοκ σημειώστε Hans Delbrück, Gesch. d. Kriegskunst, IV (1920), 248-51, WedgeWood, The Thirty Years’ War (ανατυπ. 1947), σελ. 414-15. Για τη σταδιοδρομία τού Χάτζφελτ βλέπε Allgemeine Deutsche Biographie, XI (1880, ανατυπ. Βερολίνο, 1969), 35-36.

[←59]: Dumont , VI-1, αριθ. xcvii, σελ. 161-62, «συνήφθη στο Αμβούργο στις 5 Μαρτίου 1638» (fait à Hamhourg le 5 Mars 1638). Στο κείμενο τού Dumοnt η συνθήκη τού Βίσμαρ χρονολογείται λάθος στο 1626 από τυπογραφικό λάθος. Οι ημερομηνίες 15 Μai και 15 Mars συγχέονται επίσης στο κείμενο τού Dumont. Για τις μάταιες προσπάθειες τού Καρόλου Α΄ (που αναλήφθηκαν στο Αμβούργο αμέσως μετά τη σουηδική επικύρωση τής συνθήκης τού Βίσμαρ), να ανακτήσει το Παλατινάτο τού Ρήνου για τον ανηψιό του Καρλ Λούντβιχ, βλέπε Ε. A. Beller , «Τhe Mission of Sir Thomas Roe to the Conference at Hamburg, 1638-40». English Historical Review , XLI (1926), 61-77 και πρβλ. M. J. Brown, Itinerant Ambassador: The Life of Sir Thomas Roe (1970), σελ. 215-20.

[←60]: Ο Μπέρναρντ τού Ζάξεν-Βάιμαρ είχε τρεις αδελφούς, τούς Βίλελμ, Άλμπρεχτ και Ερνστ, όλους δούκες Ζάξεν-Βάιμαρ (της οικογένειας Βέττιν). Τον Σεπτέμβριο τού 1641 χώρισαν την κληρονομιά τους σε τρία μέρη [Dumont, VI-1, αριθ. cxxxvi, σελ. 222-28, έγγραφα γραμμένα στη Γκότα στις 22 Σεπτεμβρίου 1641 και στη Βιέννη στις 19 Αυγούστου 1642].

[←61]: Dumont, VI-1, αριθ. cxii, σελ. 185-87, έγγραφα γραμμένα στις 9 και 22 Οκτωβρίου 1639. Για τη σταδιοδρομία τού Έρλαχ βλέπε την περιγραφή στο Allgemeine Deutsche Biographie, vi (1877, ανατυπ. Βερολίνο 1968), 216-20.

[←62]: Dumont, VI-1, αριθ. cxxi-cxxii, σελ. 196-200. Πρβλ. στο ίδιο, αριθ. cxxiii και βλέπε John H. Elliott, The Revolt of the Catalans, Καίμπριτζ, 1963, και The Count Duke of Oüvares, Νιου Χέηβεν και Λονδίνο, 1986, ιδιαίτερα σελ. 576 και εξής.

[←63]: Dumont, VI-1, αριθ. cxxiv, σελ. 202-7 και σημειώστε Elliott, The Count Duke of Oüvares (1986), ιδιαίτερα σελ. 597 και εξής.

[←64]: Dumont, VI-1, αριθ. cxxx, σελ. 214.

[←65]: Στο ίδιο, VI-1, αριθ. cxxxii, σελ. 215-18, έγγραφο γραμμένο στη Χάγη στις 12 Ιουνίου 1641.

[←66]: Στο ίδιο, VI-1, αριθ. cxix, σελ. 192-95, έγγραφο γραμμένο στη Στοκχόλμη στις 11 Σεπτεμβρίου 1640 (n.s.).

[←67]: Στο ίδιο, VI-1, αριθ. cxxv-cxxvi, σελ. 207-0, έγγραφα γραμμένα (με κάποια σύγχυση) το 1641.

[←68]

Σύμφωνα με επιστολή απευθυνόμενη στον Αλβίζε Κονταρίνι, τον Ενετό βαΐλο στην Ισταμπούλ, γραμμένη στη Χάγη στις 7 Ιανουαρίου 1611:

«Ο θάνατος τού εκλέκτορα τού Βραδεμβούργου, που συνέβη τελευταία εδώ, πάγωσε τις προετοιμασίες που είχαν αρχίσει για γάμο μεταξύ τού γιου τού εκλιπόντος δούκα και τής μεγαλύτερης κόρης τού κόμη τής Οράγγης, ελπίζοντας ο Βραδεμβούργου ότι θα μπορέσει να πάρει τη βασίλισσα τής Σουηδίας και να βάλει στο κεφάλι του με αυτόν τον τρόπο ένα στέμμα» [Biblioteca Nazionale Marciana (Βενετία), MS. It. VII, 1208 (88531), φύλλο 138].

(La morte dell’Elettore di Brandenburg pervenuta qui ultimamente raffredda le trattationi incaminate di matrimonio tra il figliuolo del morto Duca e la primogenita del Conte d’Oranges, sperando Brandenburg di poter ottenere la Regina di Suezia e mettersi in capo per questa via una corona)

[←69]: Documenta bohemica Bellum Tricenalle illustrantia, VI (Πράγα, 1979), αριθ. 1150, σελ..101-92, αναφορά γραμμένη στο Μόνχαϊμ (κοντά στο Ντόναουβορτ) στις 15 Φεβρουαρίου 1641. Για το Ράιχσταγκ τού Ρέγκενσμπουργκ τού 1640-1641 σημειώστε Fritz Dickmann, Der Westfälische Frieden (1959), σελ. 100-3, 179-80, 374 και εξής.

[←70]: Documenta bohemica, VI, αριθ. 1136, σελ. 389, αναφορά τού αυτοκρατορικού αξιωματικού Βάλτερ Λέσλι προς τον Οττ. Πικκολομίνι. Τα τρέχοντα γεγονότα είχαν κάνει τον Φερδινάνδο Γ’ μελαγχολικό (melancholisch). Όσο για τον φόβο τουρκικής εισβολής πρβλ. την ειδοποίηση (avviso) από την Ισταμπούλ, την οποία ο αυτοκρατορικός στρατιωτικός διοικητής Ροντόλφο Κολλορέντο έστειλε στον Πικκολομίνι από την Πράγα στις 22 Μαϊου 1641 [στο ίδιο, αριθ. 1192, σελ. 401-2].

[←71]: Στο ίδιο, VI, αριθ. 1193, σελ. -102, επιστολή γραμμένη στις 12 Μαϊου 1641 (ή 22 Μαϊου με τη νέα χρονολόγηση).

[←72]: Πρβλ. Wedgwood, The Thirty Years’ War (1947), σελ. 436-46, Parker et al., The Thirty Years’ War (1984), σελ. 167-69.

[←73]: Για τη γενική επιθυμία για ειρήνη και τη διπλωματική διένεξη τής εποχής σημειώστε R. B. Mowat, «The Mission of Sir Thomas Roe to Vienna, 1641-2», English Historical Review, XXV (1910), 264-75. O Ρω είχε πάει στη Βιέννη, όπως είχε προηγουμένως σταλεί στο Αμβούργο, για να προσπαθήσει να εξασφαλίσει την επιστροφή τού Παλατινάτου τού Ρήνου στον Καρλ Λούντβιχ, γιο τού Φρήντριχ Ε’ και τής αδελφής τού Καρόλου Α’, τής Ελισσάβετ Στιούαρτ, «βασίλισσας τής Βοημίας».

[←74]: Πρβλ. γενικά Karsten Ruppert, Die kaiserliche Politik auf dem Westfälischen Friedenskongreß 1643-1648, Μύνστερ, 1979, σελ. 15, 42 και εξής.

[←75]: Richard Ronney, The King’s Debts: Finance and Politics in France, Οξφόρδη, 1981, σελ. 193 και εξής, ιδιαίτερα σελ. 306-7 και πρβλ. Parker et al., The Thirty Years’ War, σελ. 150.

[←76]: Για τη σταδιοδρομία τού Γκεμπριάν βλέπε tτη σημείωση στον Johann Heinrich Zedler, Grosses Vollständiges Universal Lexikon, XI (Χάλλε και Λειψία, 1735, ανατυπ. Γκρατς, 1961), 1216-17.

[←77]: Πρβλ. Jürgen Kuczynski, Geschichte des Alltags des deutschen Volkes, 1600-1650, Κολωνία, 1981, ιδιαίτερα σελ. 83 και εξής για ενδιαφέρουσα περιγραφή επιδημιών, λεηλασιών, λιμοκτονιών και άλλων κακουχιών που μάστιζαν τον γερμανικό λαό κατά τη διάρκεια τού Τριακονταετούς Πολέμου. Όμως μερικοί αναγνώστες θα βρουν τη μαρξιστική έμφαση τού Kuczynski μάλλον κουραστική. Πολύ πιο σύντομο από το βιβλίο τού Kuczynski (και πολύ καλύτερο) είναι το πολύ βασισμένο σε γεγονότα έργο τού Günther Franz, Der Dreissigjährige Krieg und das Deutsche Volk: Untersuchungen zur Bevölkerungs und Agrargeschichte, Στουτγκάρδη, 1979 το οποίο περιέχει πολλά αριθμητικά στοιχεία από ευρύ φάσμα πηγών.

[←78]: Για τον Φραντς φον Μέρσυ βλέπε Allgemeine Deutsche Biographie, XXI (1885, ανατυπ. 1970), 414-18 και ιδιαίτερα τη λεπτομερή μονογραφία τού Hans-Helmut Schaufler, Die Schlacht bel Freiburg im Breisgau, 1644, Φράιμπουργκ, 1979, ο οποίος παρέχει στον αναγνώστη χάρτες τής εποχής (καθώς και σύγχρονους), πορτρέτα των επικεφαλής στρατηγών, σημειώσεις για τα όπλα τού 17^ου αιώνα και σχέδια τής μάχης, μαζί με τον αριθμό των στρατευμάτων που συμμετείχαν. Ο Johann (Jan) von Werth λέγεται ότι είχε πει για τη μάχη: «σε εικοσιδύο χρόνια αιματηρών πολέμων, ποτέ δεν είδα τέτοια αιματοχυσία στο πεδίο τής μάχης» (… seit zweiundzwanzig Jahren mit dem Bluthandwerk vertraut, habe |ich| niemalen so blutigens Treffen beigewohnt) [στο ίδιο. σελ. 7]. Πρβλ. Parker et al., The Thirty Years’ War, σελ. 271, σημείωση 9 και βλέπε γενικά Karsten Ruppert, Die kaiserliche Politik auf dem Westfälischen Friedenskongreß (1979), σελ. 65 και εξής.

[←79]

Dumont, Corps universel diplomatique, VI-1 (Άμστερνταμ και Χάγη, 1728), αριθ. clxxxvii, σελ. 314-21, «συνήφθη στην περιοχή τού Μπρέμσεμπρο στις 13 Αυγούστου 1645» (actum Βrömsebroo in finibus 13 Augusti anno 1645), συνθήκη με την οποία οι Σουηδοί διαβεβαιώνονταν,

«… ότι … θα μπορούσαν στο μέλλον να απολαμβάνουν ελευθερία και έλεγχο τής ναυσιπλοϊας, … τόσο με δικά τους όσο και με μισθωμένα πλοία, φορτηγά ή μεταφορικά, εξοπλισμένα και στρατιωτικά ή άοοπλα» [στο ίδιο, σελ. 315].

(…quod … debeant imposterum habere ac frui jure, libertate, et potestate navigandi tam propriis quam conductis navibus onerariis vel vectariis … armatis et militaribus aut inermibus…)

[←80]: Για το υπόβαθρο και τη σημασία τής μάχης τού Γιάνκαου βλέπε Ruppert, Die kaiserliche Politik auf dem Westfälischen Friedenskongreß (1979), σελ. 72-85.